Nếm thá» vÄ©nh cá»u: Là m thế nà o Kitô giáo có thể thay đổi Ä‘á»i bạn
15.03.2010
"Sau cùng đó không phải là vấn đỠvâng phục. Sau cùng đó là vấn đỠtình yêu" (Thomas Morre, A Man for All Seasons)
Bây giá» chúng ta đã biết Ä‘iá»u gì là m cho Kitô Giáo trở nên Ä‘á»™c đáo,
chúng ta cần tá»± há»i mình là có nên đón nháºn Kitô Giáo hay không. Trong
sách nà y, tôi đã tìm cách trả lá»i những phê bình và chống đối gay gắt
nhất đối vá»›i Kitô Giáo, nhÆ°ng thÆ°á»ng thì không bao giỠđủ. Há»c giả vÃ
nhà thuyết giáo John Stott kể câu chuyện của một ông lúc nà o cũng thắc
mắc. Má»—i khi Stott trả lá»i ông ta câu nà y thì ông lại có má»™t câu khác
để há»i. Má»™t ngà y kia Stott há»i ông, "Nếu tôi trả lá»i cho ông má»i vấn Ä‘á»
để thá»a mãn ông vá» phÆ°Æ¡ng diện tri thức, liệu ông có sẵn lòng thay đổi
lối sống của ông không?" Ông nà y Ä‘á» mặt và cÆ°á»i giả tảng, và Stott
nháºn ra rằng ông chống đối Kitô Giáo không vá» phÆ°Æ¡ng diện tri thức. Ông
không muốn Kitô Giáo chỉ vì ông sợ rằng nó sẽ xáo trá»™n các kế hoạch vÃ
gián Ä‘oạn Ä‘á»i sống của ông. Vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i, sá»± do dá»± đón nháºn Kitô
Giáo thì có tÃnh cách thá»±c tế cÅ©ng nhÆ° tri thức. Há» muốn biết Ãch lợi
của Kitô Giáo là gì, và cuá»™c Ä‘á»i của há» sẽ thay đổi thế nà o má»™t khi trở
nên Kitô Hữu. Tôi kết thúc cuốn sách nà y bằng cách Ä‘á» cáºp đến các lÆ°u
tâm ấy.
Kitô Giáo không chỉ quý trá»ng các giảng dáºy nhÆ°ng còn quý
trá»ng má»™t con ngÆ°á»i. Do đó, hãy nhìn đến khuôn mặt chÃnh của Kitô Giáo,
Äức Giêsu Kitô. Ná»n văn hóa thế tục của chúng ta dÆ°á»ng nhÆ° không hà i
lòng vá»›i Äức Kitô. Hai ngà n năm sau khi từ trần, NgÆ°á»i tiếp tục là má»™t
đỠtà i lớn, cũng như sự chú ý của những mâu thuẫn không bao giỠcùng.
Cuốn The Da Vinci Code dÆ°á»ng nhÆ° khuấy Ä‘á»™ng cả má»™t loạt thêu
dệt, trong má»™t phÆ°Æ¡ng cách nà o đó, tất cả Ä‘á»u cho rằng Äức Kitô trong
Phúc Âm không phải là má»™t Kitô Ä‘Ãch thá»±c. Äạo diá»…n James Cameron, ngÆ°á»i
đoạt giải Oscar, cho công bố một tà i liệu để từ chối sự phục sinh của
Äức Kitô dá»±a trên sá»± kiện rằng hỠđã tìm thấy ngôi má»™ chứa các hà i cốt
của NgÆ°á»i. Cuốn phim của Cameron còn gợi ý rằng Äức Kitô kết hôn vá»›i bÃ
Mary Magdalene và có má»™t con trai. Trong chuyến Ä‘i Ấn Äá»™, tôi Ä‘á»c được
tá»±a Ä‘á» "Cái Chết Giả Tạo của Äức Giêsu trên Tháºp Tá»±". Theo câu chuyện
nà y, Äức Giêsu dà n dá»±ng má»i sá»± để thoát khá»i tay kẻ thù. Christopher
Hitchens còn Ä‘i xa hÆ¡n nữa, ông gợi ý rằng Äức Kitô có lẽ là má»™t nhân
váºt hoang Ä‘Æ°á»ng hÆ¡n là lịch sá», ông ám chỉ "sá»± hiện hữu rất nghi ngá»
của Giêsu."
Ngay cả má»™t số há»c giả Kinh Thánh - má»™t nhóm rất có thể thù
nghịch vá»›i Kitô Giáo - tham dá»± trong má»™t toan tÃnh lá»›n theo chủ nghÄ©a xét
lại. Trong những kết luáºn của há»: Äức Kitô Ä‘Ãch thá»±c thì không tá»± cho
mình là thần thánh, NgÆ°á»i không muốn sáng láºp má»™t Giáo há»™i, và sứ Ä‘iệp
tình yêu Ä‘Æ¡n giản của NgÆ°á»i đã bị là m sai lạc bởi các Kitô Hữu để trở
thà nh má»™t thần há»c phức tạp. Tiêu biểu cho loại thần há»c hạ cấp nà y lÃ
"Jesus Seminar", là một nhóm mà phần tỠcủa nó biểu quyết xem các biến
cố trong Kinh Thánh có thực sự xảy ra không. Cho đến nay, nhóm nà y
quyết định rằng thiên tÃnh của Äức Kitô là má»™t huyá»n bÃ, sá»± sinh hạ
đồng trinh là má»™t huyá»n bÃ, sá»± sống lại của Äức Kitô là má»™t huyá»n bÃ,
và những gì được cho rằng là lá»i của Äức Kitô thì Ãt hÆ¡n 20 phần trăm.
Những "khám phá" nà y thÆ°á»ng được rêu rao trong giá»›i truyá»n thông.
Äặt ra ngoà i tÃnh cách khả tÃn của các thừa nháºn nói trên,
hãy đặt má»™t câu há»i khác: Tại sao những vấn Ä‘á» nà y lại quan trá»ng? Nếu
bạn không phải là một Kitô Hữu, tại sao phải lưu tâm? Có ba lý do quan
trá»ng.
Câu trả lá»i thứ nhất là Äức Kitô vẫn là khuôn mặt có ảnh
hưởng nhất trong lịch sá». Danh sách các nhân váºt thay đổi thế giá»›i chắc
chắn sẽ bao gồm Môsê, Pháºt, và Môhamét. Tuy nhiên, Môsê, Pháºt, vÃ
Môhamét chỉ chiếm ngá»± những chá»— khác biệt trong Do Thái Giáo, Pháºt Giáo
và Hồi Giáo chứ không nhÆ° Äức Kitô trong Kitô Giáo. Môsê, Pháºt, vÃ
Môhamét chÆ°a bao giá» tá»± nháºn là đã là m phép lạ; tháºt váºy, há» chÆ°a bao
giá» tá»± cho mình khác hÆ¡n con ngÆ°á»i. Há» tá»± cho mình là sứ giả của Thiên
Chúa. Äức Kitô là nhân váºt duy nhất trong lịch sá» xác định tôn giáo dá»±a
trên chÃnh mình.
Ngay cả những ngÆ°á»i không phải là Kitô Hữu hoặc ngÆ°á»i đạo đức
cÅ©ng bị ảnh hưởng Ãt nhiá»u bởi Äức Kitô. NgÆ°á»i ta phân chia lịch sá»
thà nh thá»i kỳ trÆ°á»›c và sau khi NgÆ°á»i giáng sinh, BC (Before Christ
[trÆ°á»›c Äức Kitô]) và AD (Anno Domini [năm của Chúa]). Ngà y Chúa Nháºt lÃ
ngà y lá»… trên toà n thế giá»›i nhÆ° nhiá»u ngÆ°á»i tin tưởng, không vì đó lÃ
ngà y Sabát (là ngà y thứ Bẩy) nhÆ°ng vì truyá»n thống tin rằng đó là ngà y
Äức Kitô sống lại. Lịch sá» của Tây PhÆ°Æ¡ng, nói đúng là của thế giá»›i,
thì không thể hiểu được nếu không có Äức Kitô, và thế giá»›i sẽ vô cùng
khác biệt nếu NgÆ°á»i không giáng trần.
Äức Kitô mà chúng ta gặp trong Tân Ước thì quá đặc biệt đến
Ä‘á»™ tháºt khó để cho rằng các tác giả Phúc Âm sáng chế ra má»™t con ngÆ°á»i
nhÆ° váºy. C. S. Lewis có lần viết rằng, cùng vá»›i Socrates và Samuel
Johnson, Äức Kitô là má»™t trong và i khuôn mặt lịch sá» mà chúng ta sẽ
nháºn ra ngay nếu NgÆ°á»i bÆ°á»›c và o căn phòng. Tuy nhiên chúng ta biết Äức
Kitô, cÅ©ng nhÆ° biết Socrates, là qua những báo cáo của ngÆ°á»i khác.
NgÆ°á»i chÆ°a bao giá» viết má»™t chữ. Kinh Thánh có kể lại lúc Äức Kitô viết
trên mặt đất, nhÆ°ng chúng ta không biết NgÆ°á»i viết gì. NhÆ°ng khi chúng
ta nghe tiếng nói của Äức Kitô trong bốn cuốn Phúc Âm, Ä‘iá»u đó không
thể nhầm lẫn.
Shakespeare là kịch tác gia vĩ đại của chúng ta, nhưng không
có má»™t nhân váºt nà o trong Shakespeare có thể sánh vá»›i tà i hùng biện của
Äức Kitô. "Xem quả thì biết cây." "Kho báu các ngÆ°Æ¡i ở đâu thì tâm hồn
các ngươi cũng ở đó." "Xin tha cho những xúc phạm của chúng tôi khi
chúng tôi tha cho những xúc phạm của ngÆ°á»i khác." "Hãy Ä‘Æ°a má bên kia."
"NgÆ°á»i ta không chỉ sống bằng cÆ¡m bánh." "Phúc cho ngÆ°á»i hiá»n là nh vì
hỠsẽ thừa hưởng trái đất." "Ai tìm kiếm sự sống của mình thì sẽ mất,
và ai mất sự sống vì Ta thì sẽ tìm thấy sự sống ấy."
Trong khi có nhiá»u Ä‘iá»u chúng ta không biết vá» cuá»™c Ä‘á»i trần
thế của NgÆ°á»i, chúng ta biết rằng Äức Kitô đã hiện diện. Äây là lý do
thứ hai tại sao Äức Kitô lại là vấn Ä‘á» quan trá»ng. NgÆ°á»i là má»™t khuôn
mặt lịch sá», và các biến cố vÄ© đại trong cuá»™c Ä‘á»i của NgÆ°á»i thì thá»±c sá»±
đã xảy ra. Các sá» gia tranh luáºn vá» má»™t số khuôn mặt khác trong thá»i
xÆ°a, tỉ nhÆ° Homer, có tháºt hay không, nhÆ°ng nói chung hầu hết các sá»
gia Ä‘á»u cho rằng Äức Kitô là má»™t con ngÆ°á»i thá»±c sá»±. Bạn có tin Socrates
có tháºt không? Và A Lịch SÆ¡n Äại Äế? Và Julius Caesar? Nếu tÃnh cách
lịch sỠđược xác định bởi các hồ sơ chữ viết trong các bản sao có cùng
thá»i vá»›i chÃnh bản, chứng cá»› vá» sá»± hiện hữu của Äức Kitô thì có nhiá»u
hÆ¡n bất cứ nhân váºt nà o khác. TÃnh cách lịch sá» của Äức Kitô được xác
nháºn không bởi Kitô Hữu nhÆ°ng bởi các nguồn tà i liệu của Hy Lạp, La Mã,
và Do Thái. Ngoà i các Phúc Âm, chúng ta thấy NgÆ°á»i được nhắc đến bởi
Suertonius, Pliny the Younger, và Josephus. Trong cuốn Annals, Tacitus
phà n nà n vá» "sá»± dị Ä‘oan ghê tởm" của "Christus," ngÆ°á»i sáng láºp má»™t
giáo phái má»›i được gá»i là Kitô Giáo. Các nguồn tà i liệu nà y không chỉ
cho thấy rằng Äức Kitô đã sống nhÆ°ng NgÆ°á»i còn rất đông môn đệ, NgÆ°á»i
xa lánh các nhà cầm quyá»n Do Thái và La Mã, và NgÆ°á»i đã chết trên tháºp
tá»±.
Trong khi các biến cố của mỗi Phúc Âm cho thấy các góc cạnh
và sự nhấn mạnh khác nhau, tất cả Phúc Âm, nếu tổng hợp lại, cho thấy
câu chuyện mạch lạc khác thÆ°á»ng vá» cuá»™c Ä‘á»i Äức Kitô. Các Phúc Âm sá»›m
nhất được viết và o khoảng ba mÆ°Æ¡i năm sau khi Äức Kitô từ trần, và cuốn
sau cùng được viết và o khoảng trước năm 100. Ngoà i ra, các sỠgia còn
có biết bao bản sách thánh viết tay, một khối lượng tà i liệu lớn hơn
rất nhiá»u các tà i liệu và văn bản cổ xÆ°a mà há» có, và vì thế há» có lý
do để xác nháºn rằng các văn bản kinh thánh thì có tháºt. Sau cùng, trong
các tháºp niên gần đây các nhà khảo cổ buá»™c phải nghÄ© lại các nhân váºt
và biến cố mà từ lâu được cho là huyá»n thoại. Há» tìm thấy ngôi má»™ của
Caipha, vị thượng tế đã tra há»i Äức Giêsu, và há» Ä‘Ã o xá»›i được má»™t tấm
bảng nhá» vinh danh Philatô, má»™t thái thú La Mã đã ra lệnh đóng Ä‘inh Äức
Giêsu và o tháºp tá»±. Các bá»™ xÆ°Æ¡ng còn lại cho thấy việc đóng Ä‘inh và o
tháºp tá»± của ngÆ°á»i La Mã thì đúng vá»›i những gì được miêu tả trong Kinh
Thánh. Tổng hợp các dữ kiện, văn gia Jeff Sheler nháºn xét rằng "nói
chung hình ảnh thấy được thì phù hợp khÃt khao vá»›i khung cảnh của các
Phúc Âm."
Bây giá» chúng ta hãy để ý đến tÃnh cách lịch sá» của sá»± phục
sinh của Äức Kitô. Thánh Phaolô viết trong 1 Côrintô 15:17, "Nếu Äức
Kitô đã không sống lại, lá»i giảng dáºy của chúng tôi thì vô Ãch và đức
tin của anh chị em cÅ©ng váºy." Sá»± phục sinh là biến cố quan trá»ng nhất
trong Kitô Giáo. Kể từ thế ká»· mÆ°á»i chÃn, má»™t số há»c giả kinh thánh từ
chối không công nháºn câu chuyện phục sinh bởi vì há» cho rằng đó là sản
phẩm của má»™t số ngÆ°á»i hiển nhiên quý mến Äức Kitô. Tháºt thú vị, các môn
đệ của Äức Kitô cÅ©ng thú nháºn là há» không nghÄ© NgÆ°á»i sống lại. Sau khi
NgÆ°á»i chết được ba ngà y, má»™t số môn đệ mang dầu đến má»™ để Æ°á»›p xác
NgÆ°á»i. Chỉ khi đó há» má»›i thấy hòn đá chắn cá»a má»™ đã bị lăn sang má»™t bên
và ngôi má»™ thì trống. Sá»± kiện ngôi má»™ trống được thú nháºn bởi các lÃnh
canh La Mã và bởi các quan toà Do Thái, là những ngÆ°á»i nói vá»›i nhà cầm
quyá»n La Mã rằng có lẽ các môn đệ Äức Kitô đã lấy xác của NgÆ°á»i.
Các tông đồ rất hồ nghi khi cho biết vỠsự phục sinh, và Kinh
Thánh kể cho chúng ta biết rằng Äức Kitô đã hiện ra vá»›i há» nhiá»u lần
cho đến khi sự hồ nghi không còn nữa. Thánh Phaolô viết trong 1 Côrintô
15:6 rằng Äức Kitô "đã xuất hiện vá»›i trên năm trăm anh em cùng má»™t
lúc, hầu hết còn sống, tuy một số đã đi và o giấc ngủ." Ở đây Phaolô đã
trá»±c tiếp Ä‘Æ°a ra dữ kiện lịch sá», đó là lá»i chứng của biết bao nhân
chứng mà há» thá»±c sá»± đã thấy Äức Giêsu sống Ä‘á»™ng sau khi bị xá» tá». Vá»
nhóm nà y, Phaolô viết một số đã chết nhưng một số vẫn còn sống; nói
cách khác, nhiá»u ngÆ°á»i ở vị thế xác nháºn hoặc chối bá» lá»i của thánh
nhân. Trong lịch sá» của những ảo giác, có trÆ°á»ng hợp cá biệt nà o mà năm
trăm ngÆ°á»i cùng thấy má»™t lúc và tất cả Ä‘á»u sai lầm không?
Tuy váºy, chúng ta thá» há»i rằng các Kitô Hữu tiên khởi có coi
trá»ng vấn Ä‘á» phục sinh của Äức Kitô không, há» có trung thá»±c vá» những gì
há» thấy không, và vấn đỠấy có quan trá»ng đối vá»›i há» không. Những câu
há»i nà y không khó để trả lá»i. Các môn đệ quá tin tưởng và o những gì há»
thấy đến nỗi tiếng than khóc của hỠđược thay thế bằng tiếng reo vui.
Công bố Äức Kitô đã bị đóng Ä‘inh và đã sống lại, há» khởi đầu là n sóng
hoán cải tôn giáo lá»›n nhất lịch sá». Con số Kitô Hữu gia tăng từ khoảng
má»™t trăm, và o lúc Äức Kitô chịu chết, lên đến khoảng ba mÆ°Æ¡i triệu và o
đầu thế ká»· thứ tÆ°, khi chÃnh hoà ng đế Rôma là Constantine trở lại Kitô
Giáo. Những sự hoán cải nà y xảy ra bất chấp sự chống đối và bách hại dữ
dá»™i của đế quốc lá»›n nhất của thá»i xÆ°a, đế quốc La Mã. Các Kitô Hữu
tiên khởi không do dá»± tá»± đồng hóa mình vá»›i má»™t ngÆ°á»i từng bị coi lÃ
phản bội và tội nhân. HỠcam chịu cảnh tù ngục, tra tấn, lưu đầy, và sự
chết hÆ¡n là chối bá» sá»± tin tưởng và o Äức Kitô Phục Sinh. Ngay cả từ
quan Ä‘iểm trần tục, chứng cá»› phục sinh thì vô cùng mạnh mẽ. Tháºt váºy,
từ quá nhiá»u nhân chứng vá»›i quá nhiá»u thiệt hại, nó có thể thuyết phục
cả má»™t quan tòa không thiên vị trong má»™t phiên xá».
Lý do thứ ba Äức Kitô tiếp tục đóng má»™t vai trò tâm Ä‘iểm
trong văn hóa chúng ta là vì NgÆ°á»i có những lá»i nói mà trong cuá»™c Ä‘á»i
chúng ta có thể từ chối nhÆ°ng không thể lãng quên. Äức Kitô là khuôn
mặt gây chia rẽ chÆ°a từng có. Äây là điá»u kỳ lạ bởi vì NgÆ°á»i chÆ°a bao
giá» là m thiệt hại ai, NgÆ°á»i sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i không đáng trách, và các
giảng dáºy của NgÆ°á»i vá» tình yêu và bình an thÆ°á»ng được cả thế giá»›i ca
ngợi. Tuy nhiên, bất cứ khi nà o tôi viết vá» Äức Kitô, tôi Ä‘á»u nháºn được
những lá thÆ° ghét bá». Má»™t số thÆ° Ä‘á» cáºp trá»±c tiếp đến tôi, nhÆ°ng hầu
hết các thÆ° ấy dÆ°á»ng nhÆ° Ä‘á»u bị khÃch Ä‘á»™ng bởi sá»± chống đối. Nếu bạn hồ
nghi Ä‘iá»u nà y, hãy thá» nói vá» Äức Kitô trong má»™t cuá»™c picnic hay dạ
há»™i. Phản ứng mà bạn nháºn được sẽ là say mê vồn vã hoặc lạnh lùng thù
nghịch. Những giảng dáºy của Äức Kitô thì nhiá»u thách đố đến ná»—i nếu
chúng ta chấp nháºn các lá»i ấy, chúng sẽ thay đổi cuá»™c Ä‘á»i chúng ta. Nếu
chúng ta từ chối các giảng dáºy ấy, chúng sẽ gợi lên trong chúng ta má»™t
sá»± sôi sục thù nghịch hoặc má»™t ao Æ°á»›c mãnh liệt để loại trừ Äức Kitô
ra khá»i cuá»™c Ä‘á»i chúng ta, hoặc tối thiểu thay đổi NgÆ°á»i để chúng ta
không còn cảm thấy bất an.
Trong lịch sá», ngÆ°á»i ta tìm cách bóp méo và cắt xén lá»i của
Äức Kitô để phù hợp vá»›i khuynh hÆ°á»›ng của há». Chiến thuáºt phá hoại vÃ
tinh ranh xét lại nà y tháºt phổ thông ngà y nay. Từ nhóm Jesus Seminar vÃ
các nguồn khác, chúng ta nghe rằng Äức Kitô không quan tâm đến sá»± sống
Ä‘á»i sau, trong khi trên thá»±c tế NgÆ°á»i lÆ°u tâm đến vấn Ä‘á» nà y cÅ©ng nhÆ°
bất cứ vấn Ä‘á» nà o khác. Chúng ta nghe từ những Kitô Hữu nhu nhược vÃ
những ngÆ°á»i khác nói rằng Äức Kitô chỉ nói vá» tình yêu Thiên Chúa,
trong khi trên thá»±c tế NgÆ°á»i cÅ©ng thÆ°á»ng xuyên nói đến án phạt của
Thiên Chúa. (Há»a ngục được nhắc đến tối thiểu ba lần trong Bà i Giảng
Trên Núi). Chúng ta nghe từ những ngÆ°á»i không muốn xung Ä‘á»™t rằng Äức
Kitô là má»™t ngÆ°á»i hiá»n hòa thÃch hòa bình, nhÆ°ng trong Mátthêu 10:34,
NgÆ°á»i nói, "Ta không đến để Ä‘em hòa bình nhÆ°ng gÆ°Æ¡m giáo."
Chiến thuáºt "cắt nhá» Äức Kitô" được minh há»a rõ rà ng bởi má»™t
thà dụ là Thomas Jefferson. Ông Jefferson đồng ý vá»›i nhiá»u quan Ä‘iểm
luân lý của Äức Kitô, nhÆ°ng ông cảm thấy bá»±c mình vì Äức Kitô tá»± nháºn
mình là Thiên Chúa, là m nhiá»u phép lạ, và đảm bảo loà i ngÆ°á»i con Ä‘Æ°á»ng
lên thiên đà ng. Bởi thế, Jefferson tự tổng hợp cho mình một kinh thánh
riêng mà trong đó, có thể nói, ông lấy kéo cắt Ä‘i những giảng dáºy của
Äức Kitô mà ông không thÃch. Vá» sá»± sinh hạ trinh tiết? Không còn. Các
phép lạ? Cắt luôn. Sá»± phục sinh? Äi chá»— khác. Há»a ngục? Chuyện xÆ°a. Cuốn
"phúc âm theo Jefferson" không được phát hà nh sau khi ông chết đã
lâu, nhÆ°ng nó cho thấy sá»± dà i rá»™ng của những ngÆ°á»i không muốn đối diện
vá»›i má»™t Äức Kitô Ä‘Ãch tháºt.
Tiếp tục truyá»n thống nà y, Richard Dawkins viết "chứng cá»›
lịch sá» rằng Äức Giêsu tá»± nháºn địa vị thần thánh thì rất Ãt." Tuy nhiên
trong Phúc Âm Gioan 8:58, Äức Kitô nói, "TrÆ°á»›c khi có Abraham, Ta tá»±
hữu." Không chỉ tá»± nháºn là đã hiện hữu trÆ°á»›c cả Abraham, khi dùng chữ
"tá»± hữu" Äức Kitô còn nêu lên sá»± miêu tả chÃnh NgÆ°á»i nhÆ° đã tiết lá»™ cho
ông Môsê trong bụi gai bốc lá»a. Äức Kitô cÅ©ng còn nói, "Ta và Cha lÃ
má»™t" và "Ai thấy Ta là thấy Cha." Các môn đệ dÆ°á»ng nhÆ° quên sứ Ä‘iệp
nà y. Há» lần lượt Ä‘á» cáºp đến NgÆ°á»i nhÆ° Äấng Cai Trị, Mêsia, Con Vua
ÄavÃt, Vua Dân Do Thái, Vua Israel, và Chúa và Äấng Cứu Tinh. Trong
má»™t và i trÆ°á»ng hợp, Äức Kitô sá»a đổi và cáºp nháºt hóa sách thánh Do
Thái, vì váºy NgÆ°á»i tá»± cho mình là tác giả của sá»± mặc khải của Thiên
Chúa. Äức Kitô còn ngụ ý tha tá»™i. Bình thÆ°á»ng má»™t sá»± lá»—i phạm chỉ được
tha thứ bởi ngÆ°á»i bị xúc phạm. Cần phải có quyá»n năng của Thiên Chúa để
tha thứ tá»™i xúc phạm đến ngÆ°á»i khác, và Äức Kitô tá»± cho mình chÃnh
quyá»n năng nà y. NgÆ°á»i còn nhấn mạnh, "Ta là đưá»ng, là sá»± tháºt, và là sá»±
sống," và "Ta là sự sống lại và là sự sống." Các nhà lãnh đạo Do Thái
thá»i bấy giá» hiểu rằng Äức Kitô tá»± cho mình là Thiên Chúa, và theo
truyá»n thống Ä‘á»™c thần của Do Thái Giáo, đó là sá»± phạm thượng khi má»™t
con ngÆ°á»i tá»± cho mình là Thiên Chúa. Äó chÃnh là căn bản mà thượng há»™i
đồng Do Thái đã dá»±a và o đó để kết án tá» hình Äức Kitô.
Không thể nà o giữ thái Ä‘á»™ trung láºp vá» những Ä‘iá»u nà y. Äây lÃ
sứ Ä‘iệp tôi cố chuyển đạt trong cuốn sách nà y. Äiá»u có thể nói vá» Äức
Kitô thì cÅ©ng có thể được nói vá» Kitô Giáo. Nó quan trá»ng. Nó là cốt
lõi và trung tâm của văn minh Tây PhÆ°Æ¡ng. Nhiá»u Ä‘iá»u tốt nhất vá» thế
giá»›i là kết quả của Kitô Giáo, và nhiá»u Ä‘iá»u xấu nhất là kết quả của sá»±
thiếu vắng, hoặc vì xa rá»i Kitô Giáo. Những Ä‘iá»u thừa nháºn chÃnh của
Kitô Giáo vá» Thiên Chúa và bản chất thá»±c tại Ä‘á»u được há»— trợ bởi các
khám phá vÄ© đại nhất của khoa há»c hiện đại và nghiên cứu hiện đại. Có
những lý do tri thức và luân lý để đón nháºn Kitô Giáo. Vì tất cả những
hùng biện và mãnh liệt của nó nên những cuá»™c tấn công của ngÆ°á»i vô thần
Ä‘á»u thất bại. Bất kể tất cả những Ä‘iá»u nà y, vẫn còn sá»± chống đối rất
nhân bản vá» phần của nhiá»u ngÆ°á»i trở nên Kitô Hữu. Há» muốn biết trong đó
có gì cho há». Câu há»i nà y có thể rúng Ä‘á»™ng má»™t số Kitô Hữu, nhÆ°ng nó
không phải là câu há»i xấu. Trong má»™t ý nghÄ©a thấp kém, nó có thể có
nghÄ©a: là m thế nà o Kitô Giáo Ä‘em lại cho tôi sá»± thà nh công tà i chánh vÃ
má»™t cuá»™c Ä‘á»i không có vấn Ä‘á»? Kitô Giáo không có công thức nà o nhÆ°
váºy. Cuá»™c Ä‘á»i Kitô Hữu, thay vì êm ấm không trở ngại, thÆ°á»ng thấm đẫm
tranh đấu và hy sinh. Trong má»™t ý nghÄ©a cao hÆ¡n, ngÆ°á»i vô tÃn ngưỡng
rất đúng khi tá»± há»i là m thế nà o Kitô Giáo giúp cho cuá»™c Ä‘á»i của há» trở
nên tốt hơn. Nói cho cùng, hỠđang cân nhắc không chỉ vấn đỠđức tin
nhÆ°ng là có nên đặt cuá»™c Ä‘á»i mình và o đó hay không. ChÃnh tôi muốn đặc
biệt nói vá»›i những ngÆ°á»i có đầu óc rá»™ng mở, tôi kết thúc cuốn sách nà y
bằng cách kể ra một số phương cách cụ thể mà trong đó Kitô Giáo có thể
thăng tiến cuá»™c Ä‘á»i chúng ta.
TrÆ°á»›c hết, Kitô Giáo Ä‘em lại ý nghÄ©a cho con ngÆ°á»i trong thế
giới. Tất cả chúng ta cần một khuôn khổ để hiểu vỠthực tại, và một phần
quyến rÅ© của Kitô Giáo là vì nó là má»™t quan Ä‘iểm vá» thế giá»›i khiến má»i
sá»± ăn khá»›p vá»›i nhau. Khoa há»c và lý lẽ há»™i nháºp má»™t cách xuông xẻ
trong khung cảnh Kitô Giáo, bởi vì khoa há»c hiện đại phát sinh từ má»™t
khung cảnh Kitô Giáo. Kitô Giáo luôn luôn quý trá»ng cả lý lẽ lẫn đức
tin. Trong khi lý lẽ giúp chúng ta khám phá ra các sá»± váºt vá» cảm
nghiệm, đức tin giúp chúng ta khám phá ra những Ä‘iá»u vượt lên trên cảm
nghiệm. Vá»›i con ngÆ°á»i hạn hẹp, dá»… sa ngã nhÆ° chúng ta, Kitô Giáo Ä‘em
lại má»™t giải thÃch có thể hiểu và có thể tin được vá» chúng ta là ai vÃ
tại sao lại ở đây.
Kitô Giáo còn Ä‘Æ°a và o Ä‘á»i sống má»™t cảm nháºn vá» mục Ä‘Ãch tháºt
mạnh mẽ và phấn khởi. Trong khi thuyết vô thần trong các hình thức hiện
thá»i Ä‘á» ra má»™t vÅ© trụ vô nghÄ©a, Kitô Giáo là m cho cuá»™c Ä‘á»i trở nên má»™t
tấn kịch luân lý mà trong đó chúng ta đóng má»™t vai trò quan trá»ng vÃ
các biến cố hà ng ngà y trở nên có ý nghÄ©a vÄ© đại. Äá»i sống hiện đại
thÆ°á»ng mang đặc tÃnh của sá»± ảo tưởng má» nhạt. Kitô Giáo Ä‘em cho chúng
ta má»™t thế giá»›i mà nó lại được vui thÃch. Äây không phải là má»™t cuá»™c
trở vỠquá khứ hay từ chối thực tại tiến bộ; đúng hơn, nó là một sự tái
giải thÃch thá»±c tại tiến bá»™ để là m cho nó trở nên sinh Ä‘á»™ng và có ý
nghĩa hơn. GiỠđây chúng ta nhìn thấy mầu sắc của những gì mà trước đây
chúng ta chỉ thấy trắng đen.
Äiá»u gì tạo nên sá»± thay đổi định hÆ°á»›ng? NgÆ°á»i tÃn hữu Kitô
sống sub specie aeternitatis, "trong bóng vÄ©nh cá»u." Cuá»™c Ä‘á»i
có thể bất công khủng khiếp, và vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i đây là nguồn tá»± nhiên
của sá»± cay đắng và chán chÆ°á»ng. Trong cuốn Georgias và các cuá»™c
đối thoại khác của triết Platon, Socrates cố gắng chứng minh rằng "đau
khổ cách sai lầm thì tốt hÆ¡n là là m Ä‘iá»u sai lầm". Sá»± chứng minh nà y
thất bại bởi vì có những ngÆ°á»i xấu trên thế giá»›i nhÆ°ng lại phát đạt vÃ
có những ngÆ°á»i tốt nhÆ°ng lại chịu Ä‘au khổ không đáng. NhÆ°ng Kitô Giáo
tạo ra một viễn tượng rộng lớn ngăn cản chúng ta đừng chán nản vì sự
nháºn biết ấy. Kitô Giáo dáºy rằng cuá»™c Ä‘á»i nà y không chỉ là sá»± sống duy
nhất, và còn có má»™t sá»± xét xá» sau cùng mà trong đó má»i vấn đỠở Ä‘á»i nà y
sẽ được giải quyết. NgÆ°á»i tÃn hữu Kitô biết rằng sub specie
aeternitatis, chịu Ä‘au khổ cách sai lầm thì tốt hÆ¡n là m Ä‘iá»u sái
quấy.
Ông trùm doanh nghiệp hoặc luáºt sÆ° lừa gạt dân chúng và phụ
bạc vợ mình có thể được coi là má»™t ngÆ°á»i thà nh công trên thế giá»›i, nhÆ°ng
Kitô Hữu coi há», sub specie aeternitatis, nhÆ° má»™t khuôn mặt
thá»±c sá»± đáng thÆ°Æ¡ng. Ngược lại, ngÆ°á»i nông dân nghèo hèn phải bò tá»›i
bà n thá» trên đầu gối—má»™t thất bại theo tiêu chuẩn của thế giá»›i—lại lÃ
ngÆ°á»i Ä‘ang chuẩn bị đón nháºn phần thưởng thiên Ä‘Ã ng. Sub specie
aeternitatis, há» thá»±c sá»± là má»™t ngÆ°á»i may mắn. Ở đây chúng ta có
câu nói, "ngÆ°á»i sau cùng sẽ trở nên ngÆ°á»i trÆ°á»›c nhất." Nó Ä‘Æ¡n giản có
nghĩa rằng các tiêu chuẩn của thế giới vỠsự thà nh công và phần thưởng
của Thiên Chúa thì rất khác biệt. Nếu không có viá»…n ảnh sá»± vÄ©nh cá»u, giá
trị đảo ngược cần thiết nà y sẽ là sự thiệt thòi đối với chúng ta. Nhìn
sá»± váºt trong ánh sáng má»›i, Kitô Hữu có thể đối diện Ä‘á»i sống và bất cứ
gì xảy đến vá»›i má»™t cảm nháºn bình an và đầy hy vá»ng mà đó là sá»± hiếm có
trong thế giới ngà y nay.
Trái vá»›i Ä‘iá»u ngÆ°á»i trần tục chỉ trÃch, Kitô Hữu không cho
rằng cuá»™c Ä‘á»i ở trần gian nà y thì không quan trá»ng. Tháºt váºy, nó là điá»u
quan trá»ng nhất. Lý do thì rất hiển nhiên, tuy váºy lại thÆ°á»ng không
được chú ý: chÃnh cuá»™c Ä‘á»i nà y quyết định tình trạng của chúng ta ở Ä‘á»i
sau. Số pháºn vÄ©nh cá»u của chúng ta xoay quanh lối sống bây giá». Bởi
thế kiểu sống sub specie aeternitatis, thay vì là một lối trốn
tránh trách nhiệmở Ä‘á»i nà y, nó thá»±c sá»± là má»™t phÆ°Æ¡ng cách để thấm đẫm
cuá»™c Ä‘á»i vá»›i má»™t ý nghÄ©a mà nó sẽ kéo dà i mãi. Äó là đem cho cuá»™c Ä‘á»i
má»™t chiá»u kÃch sâu xa và quan trá»ng hÆ¡n bởi vì nó là má»™t phần của bà i
tÆ°á»ng thuáºt rá»™ng lá»›n vá» mục Ä‘Ãch và chân lý.
Kitô Giáo còn đem lại một giải pháp cho sự cô đơn mênh mông
mà chúng ta cảm nháºn. Dù cuá»™c Ä‘á»i trần thế thà nh công thế nà o Ä‘i nữa, sẽ
đến lúc ngÆ°á»i suy tÆ° phải nháºn thấy rằng, sau cùng, chúng ta cô Ä‘Æ¡n.
Kitô Giáo lấy đi sự cô đơn hiện tại nà y, và nối tiếp định mệnh của
chúng ta vá»›i Thiên Chúa. Sá»± tÆ°Æ¡ng giao sâu Ä‘áºm nhất của chúng ta là vá»›i
NgÆ°á»i, và đó là má»™t tÆ°Æ¡ng giao không bao giá» cùng và luôn luôn trung
tÃn. NgÆ°á»i không có đức tin có lẽ tá»± há»i không biết sá»± tÆ°Æ¡ng giao nà y
nhÆ° thế nà o. Äó là má»™t cảm nghiệm kéo dà i của sá»± siêu phà m. Có bao giá»
bạn được hưởng giây phút vá»›i ngÆ°á»i yêu mà trong đó bạn được Ä‘Æ°a và o má»™t
lÄ©nh vá»±c siêu nghiệm và dÆ°á»ng nhÆ° nó vượt trên không gian và thá»i
gian? Bình thÆ°á»ng, các cảm nghiệm đó thì hiếm có và không kéo dà i. Vá»›i
Kitô Hữu, sá»± siêu phà m là má»™t phần của Ä‘á»i sống hà ng ngà y. Milton gá»i
đây là niá»m vui vượt cả Eden (vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng), "má»™t thiên Ä‘Ã ng trong
Ngà i, hạnh phúc tháºt xa." Má»™t Ãch lợi khác của Kitô Giáo là nó giúp
chúng ta đương đầu với đau khổ và sự chết. Tuần san Time cho
biết trÆ°á»ng hợp của má»™t phụ nữ phải Ä‘au khổ vì má»™t chuá»—i thảm kịch.
Chồng bà bị thất nghiệp. Bà bị xẩy thai. Má»™t tháng sau, ngÆ°á»i chị em há»
bị bệnh ung thÆ°. Sau đó hai tráºn cuồng phong tấn công thà nh phố bà ở.
Sau cùng, má»™t trong những ngÆ°á»i bạn thân của bà bị chết vì bÆ°á»›u ở trong
đầu. Äây là phản ứng của ngÆ°á»i phụ nữ ấy: "Chúng tôi phó thác cuá»™c Ä‘á»i
cho bà n tay Thiên Chúa và tin tưởng NgÆ°á»i Ä‘em lại Ä‘iá»u tốt nhất cho
chúng tôi. Tôi bám vÃu lấy đức tin hÆ¡n bao giá» hết. Háºu quả là tôi
không mất niá»m vui." Niá»m vui trong những Ä‘iá»u kiện nà y thì không tá»±
nhiên, và đó là điá»u ngÆ°á»i phụ nữ nà y muốn nói—chỉ có siêu nhiên má»›i có
thể tạo nên niá»m vui lâu dà i khi đối diện vá»›i các thảm kịch của Ä‘á»i
sống. Khi chúng ta Ä‘au khổ và cảm thấy tuyệt vá»ng, Kitô Giáo nâng tinh
thần chúng ta lên. Chúng ta không biết tại sao mình lại ở trong tình
cảnh nà y, nhưng chúng ta tin là có một lý do, dù chỉ một mình Thiên
Chúa biết. Có lẽ Thiên Chúa muốn dáºy chúng ta Ä‘iá»u gì, hoặc lôi kéo
chúng ta đến gần NgÆ°á»i hÆ¡n qua chÃnh sá»± chết. Kitô Giáo còn Ä‘em cho
chúng ta hy vá»ng là khi ai đó từ trần, chúng ta sẽ gặp lại ngÆ°á»i ấy.
Và rồi đến vấn Ä‘á» sá»± chết của chÃnh chúng ta. Bình thÆ°á»ng
chúng ta cố gắng hết sức để đừng nghÄ© đến sá»± chết, và nhiá»u ngÆ°á»i từ
chối tham dự tang lễ. Tang lễ nhắc nhở chúng ta vỠsự hủy diệt, và ý
nghÄ© rằng má»™t ngà y nà o đó chúng ta sẽ ngừng hiện hữu là nguồn lo âu vÃ
sợ hãi của chúng ta. NhÆ°ng Thánh Phaolô viết, "Ôi tá» thần, ná»c Ä‘á»™c của
ngÆ°á»i đâu? Ôi nấm má»™, sá»± chiến thắng của ngÆ°Æ¡i đâu?" Vá»›i Kitô Hữu, sá»±
chết là má»™t kết thúc tạm thá»i chứ chÆ°a phải là sau cùng. NgÆ°á»i trần tục
nghĩ rằng có hai giai đoạn: sống và chết. Với Kitô Hữu, có ba: sống,
chết và sá»± sống sẽ đến. Äây là lý do sá»± chết thì không quá sợ hãi đối
với Kitô Hữu.
Sau cùng, Kitô Giáo giúp chúng ta trở nên ngÆ°á»i tốt hÆ¡n mÃ
chúng ta muốn. Những Ä‘iá»u tá» tế và vinh dá»± mà chúng ta thi hà nh thì
không còn là vấn Ä‘á» bạc bẽo nhà m chán. Äây không chỉ là vấn Ä‘á» luân lý
chúng ta tá»± tạo cho mình. Äúng ra, chúng ta Ä‘ang theo Ä‘uổi định mệnh
cao cả hÆ¡n của loà i ngÆ°á»i. Chúng ta trở nên ngÆ°á»i mà chúng ta phải trở
thà nh.
Kitô Giáo không chỉ giúp chúng ta khao khát trở
nên tốt hÆ¡n, nhÆ°ng nó còn cho thấy là m thế nà o để trở nên tốt hÆ¡n. ThÃ
dụ, trong hôn nhân, Kitô Giáo dáºy rằng hôn nhân không chỉ là má»™t khế
ước. Nếu chúng ta theo kiểu cách đó và sỠdụng nó để có lợi riêng cho
chúng ta, nó sẽ không hữu hiệu. Với Kitô Hữu, hôn nhân là một giao ước
không chỉ giữa hai vợ chồng nhưng còn với Thiên Chúa. Nguyên tắc hoạt
động của hôn nhân Kitô Giáo là agape hoặc tình yêu hy sinh.
Äiá»u nà y có nghÄ©a hôn nhân hoạt Ä‘á»™ng tốt đẹp nhất khi cả hai phần tá»
Ä‘á»u chú ý đến hạnh phúc của ngÆ°á»i kia. NgÆ°á»i trần tục có thể toan tÃnh
thi hà nh Ä‘iá»u nà y nhÆ°ng sá»± Ãch ká»· của con ngÆ°á»i là m cho Ä‘iá»u đó rất khó
khăn. Hôn nhân Kitô Giáo thì dá»… dà ng hÆ¡n nhiá»u, bởi vì giỠđây Thiên
Chúa là má»™t phần trá»ng yếu của sá»± tÆ°Æ¡ng giao. Do đó khi có những khó
khăn trong hôn nhân, chúng ta cầu nguyện vá»›i Thiên Chúa và NgÆ°á»i ban Æ¡n
cho chúng ta. Agape thì không phải tình yêu nhân bản vì
chÃnh tình yêu Thiên Chúa chiếu qua chúng ta. Äây là má»™t nguồn dồi dà o
sẵn sà ng để chúng ta xin, và khi chúng ta dùng agape là m ná»n
tảng cho hôn nhân và các tương quan, chúng ta thấy rằng toà n thể hệ
thống sẽ hoạt động và kết quả là chúng ta vui sướng hơn.
Chúng ta muốn là cha mẹ tốt là nh hơn, và còn gương mẫu nà o
tốt hơn để chúng ta cung cấp cho con cái bằng cha mẹ Kitô Hữu sống tình
yêu hy sinh của agape? Chúng ta muốn trở nên công dân tốt, có
thể nà o chúng ta tìm thấy mẫu gương nà o thúc dục chúng ta biết trắc ẩn
và bác ái hÆ¡n Mẹ Têrêsa? Má»™t ông trông thấy mẹ ôm má»™t ngÆ°á»i cùi, ông ấy
nói dù cho ông bao nhiêu tiá»n Ä‘i nữa, ông ấy sẽ không bao giá» là m Ä‘iá»u
ấy. Mẹ trả lá»i rằng chÃnh mẹ cÅ©ng không là m Ä‘iá»u ấy vì tiá»n của thế
gian; mẹ là m Ä‘iá»u ấy vì tình yêu Äức Kitô. Äây cÅ©ng là động lá»±c dÆ°á»ng
nhÆ° thúc đẩy con ngÆ°á»i có những hà nh Ä‘á»™ng anh hùng và hy sinh.
Chúng ta muốn nâng cao mức Ä‘á»™ Ä‘á»i sống cá nhân, Ä‘em khoa há»c
hà i hòa và o lối sống của chúng ta. Kitô Giáo cho chúng ta một lý do để
theo sá»± dẫn dắt bên trong nà y; nó không Ä‘Æ¡n giản là khát vá»ng thầm kÃn
của chúng ta nhưng là tiếng nói của Thiên Chúa qua chúng ta. Chúng ta
muốn trở nên tốt vì nhân đức là dấu ấn của Chúa trong tâm hồn chúng ta,
và má»™t cách để liên can đến NgÆ°á»i là đi theo con Ä‘Æ°á»ng của NgÆ°á»i. NhÆ°
Thomas More đã nói, trong sá»± phân tÃch sau cùng chúng ta tốt không vì
chúng ta phải nhÆ° váºy, nhÆ°ng vì chúng ta muốn nhÆ° váºy. DÆ°á»ng nhÆ° các
tá»™i phạm không thể hoán cải, những ngÆ°á»i nghiện rượu và cần sa ma túy
đã thay đổi Ä‘á»i sống khi trở nên Kitô Hữu. Trong phần đầu cuốn sách
nà y, tôi đã trÃch lá»i mỉa mai của Steven Weinberg rằng "để ngÆ°á»i tốt
là m Ä‘iá»u xấu - cần có tôn giáo." Thá»±c sá»±, nói ngược lại má»›i đúng: để
ngÆ°á»i xấu là m Ä‘iá»u tốt - cần có tôn giáo.
Sau cùng, chúng ta được má»i gá»i không chỉ để sống hạnh phúc vÃ
tốt là nh nhÆ°ng còn để nên thánh. Äức Kitô nói trong Bà i Giảng Trên Núi,
"Phúc cho ai có tâm hồn thanh sạch, há» sẽ được thấy Thiên Chúa." Äiá»u
có giá trị đối với Thiên Chúa thì không phải là lối đối xỠbên ngoà i
nhÆ°ng còn phần tâm tÃnh bên trong. Thánh thiện không có nghÄ©a chỉ thi
hà nh các nghi thức bó buá»™c bên ngoà i; nó có nghÄ©a giữ tinh tuyá»n ở bên
trong. Tuy nhiên, thánh thiện không phải là điá»u gì đó chúng ta thi
hà nh cho Thiên Chúa. Nó là điá»u chúng ta thi hà nh vá»›i Thiên Chúa. Chúng
ta không thể thi hà nh Ä‘iá»u đó nếu không có NgÆ°á»i. Äể chúng ta ngà y
cà ng trở nên giống Äức Kitô, chúng ta cần có NgÆ°á»i ở bên trong tâm hồn.
Nói theo lá»i của ngôn sứ Gioan Tẩy Giả khi đứng ở sông GioÄ‘an, "NgÆ°á»i
phải lá»›n lên, tôi phải nhá» Ä‘i." Thánh Phaolô cÅ©ng nói nhÆ° váºy trong thÆ°
gá»i tÃn hữu Galát 2:20: "Không còn là tôi sống, nhÆ°ng Äức Kitô sống
trong tôi." Äây là má»™t thách đố ngược dòng văn hóa của Äức Kitô cho
chúng ta. Trong một xã hội được đặt trên sự tự thi hà nh và tự đánh giá
cao, chỉ để ý đến chÃnh mình và đỠcao chÃnh mình, Äức Kitô má»i gá»i
chúng ta đến má»™t công việc anh hùng là tá»± trút bá» chÃnh mình. NgÆ°á»i
phải lá»›n lên và chúng ta phải nhá» Ä‘i. Chúng ta thi hà nh Ä‘iá»u nà y bằng
cách để cho vÆ°Æ¡ng quốc của NgÆ°á»i ngà y cà ng lá»›n mạnh trong tâm hồn chúng
ta. Sự thiện hảo và hạnh phúc tuôn đổ từ đây.
Vá»›i Kitô Hữu, các niá»m vui con ngÆ°á»i là má»™t báo hiệu nhá» bé
của những niá»m vui được lÆ°u trữ. Hạnh phúc trần gian chỉ là má»™t nếm
trÆ°á»›c của vÄ©nh cá»u. NhÆ° sách Khải Huyá»n 21,4 đã viết: "Thiên Chúa sẽ
lau khô má»i giá»t lệ, và sẽ không còn sá»± chết, không còn sầu muá»™n, không
còn tiếng khóc, cÅ©ng sẽ không còn Ä‘au Ä‘á»›n, vì những Ä‘iá»u cÅ© đã qua
Ä‘i." ChÃnh trong tinh thần nà y mà Kitô Hữu chá» Ä‘á»i giây phút sau cùng
của định mệnh, vui thÃch món quà sá»± sống trong khi hà ng ngà y tuyên xÆ°ng
rằng, "Ngay cả váºy, láºy Chúa Giêsu, xin hãy đến. Chúng tôi đã sẵn
sà ng."
Dinesh D'Souza (trÃch trong cuốn What's So Great About Christianity)
Pt Giuse TV Nháºt chuyển dịch
(Nguồn: www.nguoitinhuu.com) |