Trong mấy năm qua, nhiều biến cố đau buồn xảy đến cho Hội Thánh Việt Nam dồn dập hơn. Từ vị chủ chăn nhân hậu can trường cho đến người giáo dân hiền lành chất phác đã phải vác lấy thập giá đau thương trong cuộc đời để bảo vệ niềm tin của họ. Trước những bất công tràn lan, có người cho rằng cần phải hy sinh quyền tư hữu vì công ích. Nhưng như thế có đúng với lương tri phổ quát và phù hợp với giáo huấn của Hội Thánh không? Chúng tôi thiết nghĩ cần điểm lại vài nét về công ích - một cách thật ngắn gọn - theo của Học thuyết Xã Hội Công Giáo, xem Hội Thánh minh định thế nào về công ích.

Nếu đếm số mục trong bản Tóm Lược Học Thuyết Xã Hội Công Giáo thì người đọc sẽ nhận thấy thế này: bản tóm lược có 12 chương với 583 khoản, thì trong đó có 103 khoản nhắc đến công ích, và từ công ích được dùng 139 lần. Điều này có ý nghĩa gì? Trong khi Học Thuyết Xã Hội bàn về mọi vấn đề liên quan đến xã hội loài người, thì đã có một phần năm nói đến công ích, nghĩa là công ích được Hội Thánh coi là một trong những vấn đề cốt lõi của các mối quan hệ xã hội.

Vậy công ích là gì?

Hiến chế Mục Vụ về Há»™i Thánh trong Thế Giá»›i Ngày Nay (Gaudium et Spes) của Công Đồng Vatican II định nghÄ©a: “Công ích - là toàn bá»™ những Ä‘iều kiện của đời sống xã há»™i cho phép những tập thể hay những phần tá»­ riêng rẽ có thể đạt tá»›i sá»± hoàn hảo riêng má»™t cách đầy đủ và dá»… dàng hÆ¡n - ngày nay má»—i lúc má»™t ná»›i rá»™ng tầm phổ quát hÆ¡n và do đó bao hàm những quyền lợi và nghÄ©a vụ của toàn thể nhân loại” ⁽¹⁾.

Công ích là má»™t nguyên tắc trong bốn nguyên tắc làm nền tảng xây dá»±ng ngôi nhà sá»± sống của loài người, công trình kỳ diệu nhất do bàn tay Chúa tạo thành. Há»™i Thánh dạy: “Mọi khía cạnh trong đời sống xã há»™i đều phải liên hệ đến công ích, nếu muốn đạt được ý nghÄ©a trọn vẹn nhất, công ích xuất phát từ chính phẩm giá, sá»± thống nhất và bình đẳng của hết mọi người”.⁽²⁾

Nền tảng Kinh Thánh của công ích cũng có thể nhận thấy rõ ràng ngay từ trình thuật về ngày sáng thế cho đến mãi về sau này. Thiên Chúa trao thế giới Ngài tạo dựng không cho một người hay một giai cấp nào riêng lẻ, mà cho toàn thể xã hội loài người từ ngày sáng tạo đến ngày thế mạt để họ có quyền sử dụng và cộng tác vào công trình sáng tạo nhiệm mầu của Thiên Chúa Tạo Hoá.

Há»™i Thánh dạy: “Tá»± bản chất, con người là má»™t hữu thể xã há»™i vì Thiên Chúa – Đấng tạo dá»±ng con người – muốn nhÆ° thế” ⁽³⁾. Và vì là hữu thể xã há»™i, con người không những sống chung vá»›i mà còn sống vì người khác. Do đó, trong Thông Điệp Sollicitudo Rei Socialis, Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II nhấn mạnh: “Chính vì yêu quý Ä‘iều có ích cho mình và cho người khác mà người ta quy tụ thành những tập thể bền vững nhằm tìm kiếm ích lợi chung. Các xã há»™i loài người khác nhau cÅ©ng phải tạo ra nÆ¡i mình những quan hệ liên Ä‘á»›i, liên lạc và cá»™ng tác vá»›i nhau để phục vụ con người và công ích” ⁽⁴⁾

Cộng đồng chính trị và công ích

Há»™i Thánh dạy rằng: “Cá»™ng đồng chính trị chủ yếu là để phục vụ xã há»™i dân sá»± và nếu phân tích tá»›i cùng, là phục vụ những con người và những tập thể làm nên xã há»™i dân sự” ⁽⁵⁾. 

Là công cụ của Nhà NÆ°á»›c, các cÆ¡ quan hành chính ở bất cứ cấp nào - quốc gia, khu vá»±c hay địa phÆ°Æ¡ng - đều phải nhắm phục vụ các công dân: “Đã đặt mình phục vụ các công dân, nhà nÆ°á»›c phải trở thành người quản lý các nguồn lợi của nhân dân và vì thế họ phải quản lý các nguồn lợi ấy vá»›i ý định hÆ°á»›ng tá»›i công ích” ⁽⁶⁾

Nhìn thấy trước những viễn cảnh không phù hợp với việc phục vụ con người và công ích trong một số thể chế xã hội, Hội Thánh muốn lên tiếng nhắc nhở và cảnh báo những cách làm việc không phù hợp với tinh thần Tin Mừng và đối nghịch với ích lợi của cá nhân cũng như xã hội.

Trong Tông Huấn Hậu Thượng Há»™i đồng Christifideles Laici, Đức Thánh Cha Gioan Phaolô nhận định: “Đi ngược vá»›i cái nhìn này là thái Ä‘á»™ quan liêu quá mức; thái Ä‘á»™ này xuất hiện khi “các cÆ¡ quan trở nên quá phức tạp trong cách tổ chức và đòi xá»­ lý hết mọi vấn đề. Rốt cuá»™c, chúng không còn hiệu năng nữa do chủ nghÄ©a công chức vô cảm, do hệ thống hành chính quan liêu thái quá, do việc lo tìm tÆ° lợi không chính đáng và do đánh mất ý thức bổn phận má»™t cách quá dá»… dàng và quá phổ biến”⁽⁷⁾. Vì thế, không được quan niệm vai trò của những người làm việc trong các cÆ¡ quan hành chính là vô cảm hay quan liêu, mà đúng ra phải coi đó nhÆ° hành Ä‘á»™ng rá»™ng lượng giúp đỡ các công dân vá»›i tinh thần phục vụ.”⁽⁸⁾

Như vậy, việc tìm công ích trước hết là do cung cách phục vụ của cộng đồng chính trị đối với xã hội dân sự, chứ không phải là sử dụng của cải của tư nhân để dồn hết cho công ích.

Công ích phải bảo đảm ích lợi cho cá nhân  

TrÆ°á»›c khi nói đến nguyên tắc công ích, Há»™i Thánh Ä‘Æ°a ra nguyên tắc nhân vị, là bởi vì “Há»™i Thánh nhìn thấy nÆ¡i má»—i người, nam cÅ©ng nhÆ° nữ, hình ảnh sống Ä‘á»™ng của chính Thiên Chúa. Hình ảnh này má»—i ngày được triển khai thêm má»™t cách trọn vẹn và sâu sắc hÆ¡n nÆ¡i mầu nhiệm Đức Kitô, hình ảnh tuyệt hảo của Thiên Chúa, Đấng duy nhất đã mạc khải Thiên Chúa cho con người và mạc khải con người cho chính con người”.⁽⁹⁾

Vậy khi nói về công ích, Há»™i Thánh dạy rằng: “Má»—i người cÅ©ng có quyền hưởng những Ä‘iều kiện của đời sống xã há»™i do việc tìm kiếm công ích Ä‘em lại.” ⁽¹⁰⁾ Không thể nhân danh công ích để bỏ qua những đòi hỏi chính đáng về quyền lợi và phúc lợi của những con người riêng lẻ, là hình ảnh Thiên Chúa.

Há»™i Thánh còn chỉ ra cụ thể: công ích chính là phục vụ con người, và “thông tin do các phÆ°Æ¡ng tiện truyền thông cung cấp phải nhằm phục vụ công ích. Xã há»™i có quyền nhận được những thông tin căn cứ trên sá»± thật, tá»± do, công lý và liên Ä‘á»›i” ⁽¹¹⁾.

Do đó, mỗi người trong phận vụ của mình phải góp phần phát triển thông tin để các giá trị của Học Thuyết Xã Hội Công Giáo (sự thật, tự do, công lý và liên đới) được phổ biến nhanh chóng và rộng rãi nhất.

Chiều kích siêu việt của công ích

NhÆ°ng Ä‘iều quan trọng hÆ¡n hết cần phải lÆ°u ý là “Công ích của xã há»™i không phải là má»™t mục tiêu tá»± thân: nó chỉ có giá trị khi có liên quan vá»›i việc thá»±c hiện các mục tiêu tối hậu của con người và ích lợi chung của toàn thể thụ tạo”⁽¹²⁾. Vậy mục tiêu tối hậu của con người là gì? Trong Thông Điệp Centessimus Annus, Đức Thánh Cha Gioan Phaolô nhắc nhở: “Thiên Chúa là mục tiêu tối hậu của các thụ tạo do Ngài dá»±ng nên, và vì thế, không thể vì bất cứ lý do gì mà công ích mất Ä‘i chiều hÆ°á»›ng siêu việt, tức là chiều hÆ°á»›ng vừa vượt lên trên lịch sá»­ vừa hoàn thành lịch sử”.

Nói một cách đơn giản, công ích chỉ có ý nghĩa thật sự khi giúp con người hướng về Thiên Chúa là Đấng Tạo Hoá và là mục tiêu con người hướng đến. Khi người ta nhân danh công ích để phá bỏ nhà thờ, đập tan Thánh Giá Chúa hay phân rẽ dân Chúa, thì chắc chắn là người ta lợi dụng công ích vì tư lợi.

Khi Hội Thánh địa phương gìn giữ một mảnh đất hay một căn nhà để làm nơi thờ phượng Chúa và phục vụ anh chị em mình, rõ ràng công ích được đề cao vì mục tiêu tối hậu được nhắm đến và những con người nhỏ bé được chăm sóc như hình ảnh đích thực của Đức Giêsu.

Còn khi người ta biến má»™t mảnh đất thành công viên hay khu thÆ°Æ¡ng mại giải trí (chÆ°a nói đến chuyện chia năm xẻ bảy để giành tÆ° lợi), thì họ đã nhạo báng công ích. Học Thuyết Xã Há»™i Công Giáo nhấn mạnh: “Má»™t nhãn quan thuần tuý lịch sá»­ và vật chất sẽ kết thúc bằng cách biến công ích thành má»™t sá»± an vui Ä‘Æ¡n thuần về mặt kinh tế và xã há»™i mà không hÆ°á»›ng tá»›i má»™t mục tiêu siêu việt nào, tức là không có lý do hiện hữu sâu xa nào của chính công ích”⁽¹³⁾. Nói khác Ä‘i, lúc đó công ích đã bị gạt sang bên lề rồi.

Thay lời kết luận

Vài phân tích ngắn ngủi trên đây chỉ vẽ ra vài nét chính yếu trong giáo huấn của Há»™i Thánh về công ích nên chÆ°a đầy đủ và còn cần được phát triển thêm. Thay cho lời kết luận, chúng tôi xin được trích lời Đức cố Hồng Y Phanxicô Xaviê Nguyá»…n Văn Thuận, chủ tịch Há»™i Đồng Toà Thánh Công Lý và Hoà Bình: “Nếu chúng ta muốn cổ võ sá»± phát triển toàn diện và đích thá»±c của con người trong hoàn cảnh thá»±c tế của các dân tá»™c trên thế giá»›i, chúng ta phải có "lòng can đảm của má»™t tình liên Ä‘á»›i má»›i có khả năng tiến hành những bÆ°á»›c Ä‘i sáng tạo và hữu hiệu để khắc phục tình trạng kém phát triển phi nhân cÅ©ng nhÆ° tình trạng phát triển quá Ä‘á»™ có khuynh hÆ°á»›ng biến con người thành má»™t Ä‘Æ¡n vị kinh tế" (Ecclesia in Asia 32). (…) Trên bình diện cá»™ng đồng, chúng ta cần sá»± cống hiến của nhiều nhóm khác nhau, tất cả hoạt Ä‘á»™ng trong tình hiệp nhất vá»›i nhau. Má»™t số người sẽ đào sâu khả năng phân tích xã há»™i học hay sẽ dấn thân vào các vấn đề chính trị thá»±c tế. Má»™t số khác sẽ dấn thân trá»±c tiếp vào việc phục vụ người nghèo. Dù chúng ta ở đâu những ná»— lá»±c mang tính giáo dục của chúng ta sẽ góp phần vào việc xây dá»±ng công ích và nâng cao các chuẩn má»±c đạo đức.”⁽¹⁴⁾

-----------------------------------------------------------

Chú thích

(1) CĐ. Vatican II, Hiến chế Mục vụ Gaudium et Spes, 26: AAS 58 (1966), 1046; x. Giáo lý Giáo hội Công giáo, 1905-1912; Gioan XXIII, Thông điệp Mater et Magistra: AAS 53 (1961), 417-421; Gioan XXIII, Thông điệp Pacem in Terris: AAS 55 (1963), 272-273; Phaolô VI, Tông thư Octogesima Adveniens, 46: AAS 63 (1971), 433-435.

(2) HTXHCG, khoản 164

(3) x. CĐ. Vatican II, Hiến chế Mục vụ Gaudium et Spes, 12: AAS 58 (1996), 1034; Giáo lý Giáo há»™i Công giáo, 1879; x. Piô XII, Thông Ä‘iệp Truyền thanh ngày 24-12-1942, 6:   AAS 35 (1943), 11-12;  Gioan XXIII, Thông Ä‘iệp Pacem in Terris: AAS 55 (1963), 264-265.

(4) x. Gioan Phaolô II, Thông điệp Sollicitudo Rei Socialis, 26: AAS 80 (1988), 544-547; CĐ. Vatican II, Hiến chế Mục vụ Gaudium et Spes, 76: AAS 58 (1966), 1099- 1100.

(5) x. Giáo lý Giáo hội Công giáo, 1910.

(6) Gioan Phaolô II, Thông điệp Ngày Thế giới Hoà bình năm 1998, 5: AAS 90 (1998), 152.

 (7) Gioan Phaolô II, Tông huấn Hậu Thượng Há»™i đồng Christifideles Laici, 41: AAS 81 (1989), 471-472.

(8) HTXHCG, khoản 402.

(9) HTXHCG, khoản 105, CĐ. Vatican II, Hiến chế Mục vụ Gaudium et Spes, 22: AAS 58 (1966), 1042.

(10) HTXHCG, khoản 167

(11) Giáo lý Giáo há»™i Công giáo, 2494; x. CĐ. Vatican II,  Sắc lệnh Inter Mirifica, 11: AAS 56 (1964), 148-149.

(12) (13) HTXHCG, khoản 170