Ấn bản đặc biệt số tháng 3-2009 của Hội Thừa sai Paris kỷ niệm 350 thành lập. Bìa sách là lễ hội ngày mùa Á châu, diễn tả Thánh vịnh 125 : Ai gieo trong lệ sầu gặt trong mừng vui. Với chiều dày lịch sử 350 năm, Hội Thừa sai Paris bắc nhịp cầu nối liền các Giáo Hội châu Á và phương Tây.

Vào thế ká»· XVII, các tu sÄ© nÆ°á»›c ngoài đến Việt Nam giảng đạo theo chế Ä‘á»™ há»™ đạo (régime de patronages). Chúng tôi dịch patronage là há»™ đạo (è­· å°Ž), thể hiện chức năng của MEP từ khởi nguyên đến ngày nay. Missions, chuyển dịch là Thừa sai : Thừa (乘 : cá»— xe), sai (å·® : sai khiến). Định chế truyền giáo này viết theo tiếng Trung Quốc là Ba Lê Thừa Sai Há»™i Sở (å·´ 黎 乘 å·® 會 所), dịch âm là : Bali Chengcha Huisuo.

- Ba Lê (巴 黎) là phiên âm Hán văn của Paris. Người Trung Quốc không đọc được vần ‘‘Pa’’ nên nói trại đi là ‘‘Ba’’. Tiếng Việt có âm ‘‘Pa’’ nên giữ nguyên là Paris, không cần vay mượn tiếng Hoa, đọc Paris thành Ba Lê.

- Thừa sai (乘 å·®) nghÄ©a tượng hình là dùng cá»— xe thá»±c hiện lời sai Ä‘i. Chữ Thừa viết giống nhÆ° Đại Thừa (大 乘 : cá»— xe lá»›n, grand véhicule) hoặc Tiểu Thừa (小 乘 : cá»— xe nhỏ, petit véhicule) là hai tông phái Phật giáo. Từ ngữ Hán Việt ‘‘Thừa sai’’ thể hiện trung thá»±c ‘‘Mission’’, do tiếng la tinh missio (sai Ä‘i). Vá»›i hoạt Ä‘á»™ng truyền giáo của cha Alexandre de Rhodes, từ ngữ ‘‘Mission’’ có từ năm 1611 : tổ chức của các tu sÄ© chuyên lo truyền bá đức tin (organisation de religieux chargés de la propagande de la foi).

- Há»™i sở (會 所) : Năm 1710, các cha thừa sai tiên khởi soạn thảo bản Ä‘iều lệ đầu tiên mang hình thức há»™i dòng (association), quy tụ các linh mục nhập giáo phận (association des prêtres incardinés dans leur diocèse). MEP trá»±c thuá»™c Thánh bá»™ Truyền bá Đức tin. (Thánh bá»™ thành lập năm 1622). Năm 1840, Há»™i Thừa sai Paris thu nhận các chủng sinh từ nay nhập há»™i dòng MEP (thay vì nhập giáo phận nhÆ° trÆ°á»›c đây). Năm 1917 (năm Đức Mẹ hiện ra ở Fatima), Há»™i MEP trở thành má»™t dòng tu (congrégation), có bề trên tổng quyền và có luật dòng (constitution).

Trong bài ‘‘Những niên hiệu lịch sá»­ của Há»™i Thừa Sai Paris’’ (Les grandes dates de l’histoire des MEP), cha  Jean-Baptiste Etcharren, Bề trên Tổng quyền, đã đồng hành cùng các Ä‘á»™c giả về vá»›i cá»™i nguồn :

Năm 1658, cha François Pallu và Lambert de la Motte được Tòa Thánh bổ nhiệm làm đại diện tông tòa. TrÆ°á»›c thời Ä‘iểm này, linh mục Alexandre de Rhodes tạo nền tảng cho  há»™i dòng má»›i mẻ này. Từ năm 1624 đến 1645, cha Alexandre de Rhodes đến Việt Nam nhiều lần. Ngài thỉnh cầu Đức Alexandre VII bổ nhiệm ba vị giám mục người Pháp làm đại diện tông tòa (vicaire apostolique). MEP chủ trÆ°Æ¡ng đào tạo các giáo sÄ© bản địa, tuân giữ phong tục tập quán địa phÆ°Æ¡ng, không can dá»± vào các hoạt Ä‘á»™ng chính trị.

Cha Alexandre de Rhodes sáng lập chữ quốc ngữ theo mẫu tá»± la tinh, thêm nhiều dấu phụ (diacritiques). Chữ quốc ngữ thay thế chữ nôm có từ thế ká»· XII. Từ 1527, má»™t số giáo sÄ© dòng Tên người Bồ Đào Nha nhÆ° cha Francisco de Pina Ä‘i tiên phong trong việc dùng mẫu tá»± la tinh để ghi âm tiếng Việt. Năm 1651, cha Alexandre de Rhodes biên soạn Dictionnarium annamiticum, lusitanum et latinum (Tá»± Ä‘iển Việt - Bồ - La tinh), hoàn chỉnh tá»± Ä‘iển Bồ - Việt của hai linh mục Gaspar do Amaral và António Barbosa. Người Việt quen gọi linh mục Alexandre de Rhodes là Đắc Lá»™ : Đắc å¾— : được ; Lá»™ è·¯ : (người) tìm được chính lá»™.

Phạm vi hoạt động của MEP ngày càng mở rộng. Sau Thái Lan, Bắc Bộ, Nam Bộ, Kampuchia và một số tỉnh Trung Quốc, Tòa Thánh giao cho các linh mục MEP thay các cha dòng Tên cai quản miền nam Ấn Độ. Năm 1831, Đức Grégoire XVI giao thêm cho MEP Triều Tiên, Nhật Bản. Năm 1838 thêm Mãn Châu. Năm 1841 thêm Mã Lai. Năm 1846 thêm Tây Tạng và Assam. Năm 1849, Đức Piô XII giao cho MEP ba tỉnh Trung Quốc và Miến Điện (ngày nay là Myanma). Năm 1952, Đức Piô XII giao thêm giáo phận Hoa Liên (花 蓮) ở Đài Loan.

Nhà nguyện Há»™i Truyền Giáo Paris khởi công xây cất năm 1683. Ngày 7-8-1683 nhà nguyện được làm phép vá»›i tên là Nguyện đường Hiển linh. Thời Cách mạng Pháp 1789, cÆ¡ sở bị phát mãi nhÆ°ng được kín đáo mua lại. Năm 1802 khánh thành thánh đường Thánh Phanxicô Xavier. Năm 1848, tang lá»… văn hào François-Xavier de Chateaubriand được cá»­ hành trọng thể tại thánh đường này, vá»›i sá»± hiện diện của Victor Hugo, Sainte-Beuve, Honoré de Balzac, phần lá»›n là viện sÄ© Hàn Lâm Viện. Năm 1851, Charles Gounod sáng tác nhạc phẩm Ca khúc các nhà truyền giáo lên đường (Chant pour le départ des missionnaires) và Thánh ca Ká»· niệm các Nhà Tá»­ Đạo. Hai tác phẩm này đã tóm lược lịch sá»­ hào hùng của Há»™i Truyền giáo Paris.

Nếu bìa tập kỷ niệm 350 năm Hội Thừa Sai Paris là lễ hội ngày mùa, loạt bài cuối sách nói về các giáo phận mừng lễ hội 350 năm, trong số có bài thuật việc Đức TGM Étienne Nguyễn Như Thể viếng thăm Montperreux thuộc giáo phận Besançon là quê hương của thánh François Isidore Gagelin. Năm 1819, Gagelin là chủng sinh MEP. Năm 1820, cha Gagelin cùng hai giáo sĩ khác sang Nam Bộ. Ngài được phúc tử vì đạo tại Huế năm 1883 dưới thời vua Minh Mạng, được phong hiển thánh 19-6-1988. Trong số các thánh tử vì đạo có 10 vị người Pháp, gồm 2 giám mục, 8 linh mục, tất cả đều thuộc Hội Thừa sai Paris. 11 người Tây Ban Nha gồm 6 giám mục, 5 linh mục đều thuộc dòng Đa Minh. 96 vị người Việt trong số có 37 linh mục (11 dòng Đa Minh), 59 giáo dân (1 chủng sinh, 16 giáo lý viên, 10 dòng ba Đa Minh và 1 phụ nữ). Ngày 5-3-2000, thầy André Phú Yên được nâng lên hàng Chân phước Tử đạo.

NhÆ° đã nói, Đức TGM Nguyá»…n NhÆ° Thể hành hÆ°Æ¡ng tại quê hÆ°Æ¡ng của Thánh Gagelin. Theo Niên giám Giáo há»™i Việt Nam, Giáo phận Huế được thành lập do Sắc chỉ Postulat Apostolici do Đức Piô IX ký ngày 27-8-1850 vá»›i tên gọi là giáo phận Bắc Đàng Trong. Năm 1924 được đổi tên là giáo phận Huế. Tông thÆ° Venerabilium Nostrorum ngày 24-11-1960,  Đức Gioan XXIII quyết định nâng giáo phận Huế thành tổng giáo phận. Năm 1659, Huế thuá»™c giáo phận Đàng Trong do Đức Cha Lambert de la Motte (MEP) là đại diện tông tòa cai quản, gồm khu vá»±c từ sông Gioanh trở vào, nÆ°á»›c Chiên Thành va Cao Miên.

Trong thời gian Đức cha Marie Antoine Gaspar Lá»™c cai quản xảy ra các cuá»™c tàn sát của Văn Thân (1883-1886). Đức cha Gaspar thiết lập Đại chủng viện Phú Xuân, mời các nữ tu dòng Thánh Phalô thành Chartres (1889) và các sÆ° huynh La san (1904) đến phục vụ giáo phận. Năm 1901, ngài khánh thành Đền thánh Đức Mẹ La Vang và tổ chức Đại há»™i Hành hÆ°Æ¡ng La Vang đầu tiên. Đức Cha Eugène Marie Allys Lý (1908-1931) đã di chuyển tòa giám mục từ Kim Long về Phú Cam. Nhà thờ Phủ Cam trở thành nhà thờ chính tòa. Hiện nay, Giáo xứ Phủ Cam có 4 940 giáo dân. Địa chỉ : PhÆ°á»›c VÄ©nh, Thành phố Huế. Theo Vie des missions năm 1961, cha Jean-Baptiste Etcharren, Bề trên Tổng quyền Há»™i Thừa sai Paris, là má»™t trong năm linh mục MEP giảng dạy tại Trường Providence (Thiên Há»±u) Huế. TrÆ°á»›c đó, ngài là cha xứ Đông Hà (Quảng Trị) trong nhiều năm. Ngài thông thạo tiếng Việt, phát âm giọng miền Trung.

Nhân ká»· niệm 350 thành lập Há»™i Thừa sai Paris, chúng tôi mượn ý của thi hào Nguyá»…n Du trong bài Độc Tiểu Thanh Ký (讀 小 青 è®°), làm hai câu thÆ¡ bầy tỏ lòng tri ân của má»™t tín hữu Việt Nam đối vá»›i công trình truyền bá đức tin và văn hóa lá»›n lao của các cha MEP :

Niệm tâm tam bách dư niên hậu,

Điền đạo* phú nhiêu tán Phúc âm.

念  å¿ƒ 三 百  é¤˜  å¹´ 厚

田 稻 富 饒 化 福 音.

Dịch thÆ¡ :

Hơn ba thế kỷ lòng ghi nhớ,

Thẳng cánh cò bay giảng Phúc âm.

Paris, ngày 13 tháng 3 năm 2009

Lê Đình Thông

---------------------

* đạo : lúa (稻), đồng âm vá»›i đạo (道 ) : con đường.

‘‘Ta là con đường, là sự thật và là sự sống’’ (Ga 14,6).