Tên gá»i chÃnh thức đầy đủ của công trình kiến trúc nà y là Tiểu Chủng Viện Là ng Sông Qui NhÆ¡n. Tuy nhiên khi trùng tu, ngÆ°á»i ta đã ghi nhầm ở cổng và o là : Tiểu chủng viện Lòng Sông. Hệ quả là ở Bình Äịnh, ngÆ°á»i dân gá»i nÆ¡i nà y là : Nhà thá» Lòng Sông.
Êm Ä‘á»m dÆ°á»›i tà ng cây sao xanh gần cá»a Phú Hoà đổ ra đầm Thị Nại, là má»™t tu viện có kiến trúc Gothic, trầm mặc, cổ kÃnh, uy nghiêm – nhÆ° má»™t nốt son nổi báºt trên ná»n xanh của miên man sông nÆ°á»›c, ruá»™ng đồng vùng PhÆ°á»›c SÆ¡n, Tuy PhÆ°á»›c, Bình Äịnh.
Ngược dòng lịch sá», dÆ°á»›i vÆ°Æ¡ng triá»u Vijaya – Chăm Pa từ thế ká»· 11 đến thế ká»· 15, khu vá»±c Thilibinai nay gá»i là đầm Thị Nại là má»™t thÆ°Æ¡ng cảng lá»›n nối vá»›i thế giá»›i bên ngoà i. Các giáo sÄ© truyá»n giáo, trong đó có ngÆ°á»i Bồ Äà o Nha từ thế ká»· 17 đã đặt chân đến vùng đất nà y. Cristophoro Borri, giáo sÄ© dòng Tên ngÆ°á»i à đã viết trong tác phẩm Xứ Ä‘Ã ng trong năm 1621 thuáºt lại chuyện ông được má»™t viên quan trấn phủ Quy NhÆ¡n đón tiếp nồng háºu, cho phép xây dá»±ng nhà thỠđể truyá»n đạo. Và điểm đầu tiên khi các giáo sÄ© cáºp bến là cảng NÆ°á»›c Mặn và o năm 1618, được quan phủ Quy NhÆ¡n là khám lý Trần Äức Tà i cho phép và o giảng đạo. Sau do dòng chảy bồi đắp, việc Ä‘i lại giao thÆ°Æ¡ng ở cảng NÆ°á»›c Mặn không thuáºn tiện nên cÆ¡ sở truyá»n giáo chuyển vá» Lòng Sông. Khoảng năm 1862, giám mục ngÆ°á»i Pháp Stephano Cuénot cai quản giáo pháºn Äà ng Trong giao cho linh mục Phaolô Châu coi sóc nhà thá» Lòng Sông.
Từ con Ä‘Æ°á»ng giao thÆ°Æ¡ng thuá»· bắt đầu từ đầm Thị Nại, các tà u buôn ngược dòng sông Côn lên thượng nguồn, đến táºn vùng núi Tây SÆ¡n thượng đạo, má»™t phần thuá»™c VÄ©nh Thạnh ngà y nay để tiếp tục chuyển hà ng hoá lên vùng Tây Nguyên. Các giáo sÄ© truyá»n giáo cÅ©ng theo con Ä‘Æ°á»ng nà y Ä‘i truyá»n đạo, và nhà thá» Lòng Sông là má»™t di tÃch còn lại của những giáo sÄ© truyá»n giáo Bồ Äà o Nha khi đặt chân lên vùng đất Quy NhÆ¡n, Bình Äịnh.
Nhà thá» Lòng Sông, ở thôn Sanh PhÆ°Æ¡ng, xã PhÆ°á»›c SÆ¡n, huyện Tuy PhÆ°á»›c, Bình Äịnh, trên Ä‘Æ°á»ng từ Tuy PhÆ°á»›c lên Gò Bồi, rẽ phải và o cầu Äôi, qua ba bá» trà n là đến gò đất giữa đồng, nÆ¡i nhà thá» Lòng Sông toạ lạc. Theo má»™t số thông tin, nÆ¡i đây trÆ°á»›c kia có tên gá»i là nhà thá» Là ng Sông, vì bao quanh là vùng ruá»™ng đồng, sông nÆ°á»›c, nhÆ°ng rồi tấm biển đỠở cổng nhà thá» qua thá»i gian, bị phai má» nên khi sá»a lại theo phát âm của ngÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng, chữ “là ng†được chuyển thà nh “lòngâ€, và tên gá»i đó được giữ cho đến bây giá».
Kiến trúc cổ của nhà thá» lòng sông lá»t thá»m trong tà ng sao xanh cổ thụ
Nhà thá» Lòng Sông được xây dá»±ng theo lối kiến trúc Gothic – má»™t lối kiến trúc đặc trÆ°ng của ngÆ°á»i châu Âu trong xây dá»±ng nhà thá» và cung Ä‘iện. Có thể nháºn rõ Ä‘iá»u nà y bởi phần chÃnh diện của nhà thỠđược trang trà bằng những khung ô đối xứng, các bông gió trang trÃ, và những hoa văn hoạ tiết, cổng vòm nhá»n quen thuá»™c trong lối xây dá»±ng kiến trúc thánh Ä‘Æ°á»ng. Mặt tiá»n của nhà thá» Lòng Sông thoạt nhìn rất giống vá»›i kiến trúc thánh Ä‘Æ°á»ng Paul cổ kÃnh ở Macao do ngÆ°á»i Bồ Äà o Nha xây dá»±ng. Tuy không hoà nh tráng và đồ sá»™ nhÆ° thánh Ä‘Æ°á»ng Paul, nhÆ°ng nhà thá» Lòng Sông đến nay vẫn giữ gần nhÆ° nguyên vẹn từng nét kiến trúc ngà y xÆ°a để lại.
Cả khu nhà thá» Lòng Sông nằm giữa má»™t gò cao, trồng cây sao xanh cổ thụ. Những phần chÃnh của kiến trúc nhà thá» Lòng Sông gần nhÆ° còn nguyên vẹn, từng bÆ°á»›c cầu thang gá»—, khung cá»a được Ä‘iêu khắc tỉ mỉ, chi tiết rất đẹp mắt.
Phần thánh Ä‘Æ°á»ng Lòng Sông là kiến trúc xây dá»±ng xÆ°a nhất so vá»›i các kiến trúc còn lại trong khu vá»±c nhà thá», sau đó nhà thá» Lòng Sông được chuyển thà nh chủng viện Lòng Sông và xây dá»±ng thêm các kiến trúc kế cáºn để phục vụ cho việc giảng dạy tu sÄ©. Lục tìm tÆ° liệu vá» thá»i Ä‘iểm xây dá»±ng nhà thá» Lòng Sông nhÆ°ng hoà n toà n không có, ngÆ°á»i hiện Ä‘ang chịu trách nhiệm trông coi khu nhà thá» cÅ©ng không có manh mối gì vá» thá»i gian xây dá»±ng. Theo má»™t số thông tin thì và o ngà y 14.1.1964, chủng viện Lòng Sông đã tổ chức lá»… ká»· niệm (bách chu niên) 100 năm thà nh láºp. NhÆ°ng chắc chắn nhà thá» Lòng Sông đã được xây dá»±ng trÆ°á»›c đó khá lâu. TÃnh cho đến nay, kiến trúc chÃnh nà y đã tồn tại tối thiểu là 165 năm.
Sá»± hà i hoà trong kiến trúc xây dá»±ng là nét đẹp nổi báºt của nhà thá» Lòng Sông
Nằm đối xứng vá»›i thánh Ä‘Æ°á»ng, là hai toà nhà xÆ°a kia dà nh cho các tu sinh, được xây dá»±ng mang đặc trÆ°ng kiến trúc kiểu Pháp, tÆ°á»ng vôi và ng, trÆ°á»ng lang vá»›i những hà ng cá»™t và cá»a vòm ở ban công – nét đặc trÆ°ng của lối kiến trúc thuá»™c địa quen thuá»™c. Mà u xám của tổng thể và mà u trắng của má»™t số nét chi tiết ở mặt chÃnh diện thánh Ä‘Æ°á»ng Lòng Sông kết hợp cùng dãy nhà mà u và ng hai tầng đối xứng nhau tạo nên sá»± hoà hợp trong má»™t không gian rợp bóng cổ thụ và xanh tÆ°Æ¡i của hoa cá».
Chủng viện Lòng Sông ngừng hoạt Ä‘á»™ng từ 1983, nay chỉ còn lại những ngÆ°á»i trông coi, săn sóc vÆ°á»n cây, khu kiến trúc cổ, chăm chút những bông hoa, thảm cá». Nhá» váºy tổng thể khu kiến trúc cổ nà y không há» có sá»± hoang tà n, phế nát, mà trái lại rất gá»n gà ng, ngăn nắp, sạch sẽ, để bất kỳ ai từng có dịp Ä‘i vá» vùng PhÆ°á»›c SÆ¡n, ghé qua khu nhà thá» Lòng Sông nằm nổi trá»™i giữa đồng, trên má»™t gò đất cao được bao quanh là hà o nÆ°á»›c mát rượi, thoả sức mình táºn hưởng những vẻ đẹp được lÆ°u giữ của má»™t kiến trúc cổ xÆ°a, tìm và i phút giây thÆ° thái trong không gian tÄ©nh lặng dÆ°á»›i hà ng sao xanh cổ thụ, hẳn cÅ©ng là má»™t chuyến Ä‘i đáng nhá»›.
Kiến trúc gothic trong trang trà chi tiết ở nhà thỠLòng Sông
Dãy nhà ở của chủng sinh vẫn còn nguyên vẹn
(Theo Báo "Kiến trúc & Äá»i sống")