Văn hóa… để là m gì?
08.07.2008
|
Chúc Tết - Ảnh: Nguyá»…n Äức Cung |
Hình nhÆ° ngÆ°á»i ta Ä‘ang hiểu rất lầm vá» văn hóa, ngÆ°á»i ta cho rằng khi đất nÆ°á»›c Ä‘ang phải lao tá»›i trong cuá»™c Ä‘uổi bắt kinh tế lá»›n nà y thì văn hóa cÅ©ng phải lao theo, văn hóa phải ra sức cổ vÅ©, reo hò cho cuá»™c Ä‘uổi bắt say mê ấy.
Tôi
có má»™t ngÆ°á»i bạn Philippines tên là Takjit Nahitmit, hình nhÆ° đấy lÃ
biệt hiệu, má»™t kiểu bút danh của anh, chứ không phải tên tháºt. Anh giải
thÃch cho tôi theo thổ ngữ ở quê anh tên ấy có nghÄ©a là “Ãnh chá»›p thầm
lặngâ€. Sau má»™t thá»i gian quen và thân vá»›i anh, tôi nghÄ© tôi có thể hiểu
vì sao anh đã chá»n cái bút danh nghe hÆ¡i lạ ấy.
Có
vẻ như gia đình anh thuộc tầng lớp trà thức lớn và thượng lưu trong xã
hội Philippines. Mẹ anh từng là nữ thị trưởng đầu tiên của thủ đô
Manila. Còn anh thì đã tốt nghiệp tiến sĩ kinh tế ở Mỹ, sau đó vỠlà m
việc cho một cơ quan của Liên hiệp quốc tại Paris gần chục năm… Cho đến
má»™t hôm, anh bá»—ng từ bá» tất cả, danh vá»ng, chức quyá»n, tiá»n bạc, kinh
thà nh hoa lệ, rũ áo ra đi, quay vỠPhilippines và cặm cụi là m văn hóa.
Anh
có cho tôi xem má»™t số phim do chÃnh anh tá»± là m đạo diá»…n, tá»± quay, tá»±
dựng, tuyệt đối không hỠsỠdụng diễn viên chuyên nghiệp. Phim truyện
hẳn hoi nhÆ°ng ngÆ°á»i đóng là ngÆ°á»i thÆ°á»ng bắt gặp ngoà i Ä‘Æ°á»ng, trong nhÃ
máy, trên đồng ruộng. Có nét gì phảng phất những phim rất hay và rất
Ä‘á»™c đáo của Ä‘iện ảnh Iran. Thỉnh thoảng anh sang Hà Ná»™i, đến và đi Ä‘á»u
rất nhẹ nhà ng, giản dị, thÆ°á»ng ăn mặc quần áo dân tá»™c. Hai cáºu con trai
anh có mẹ là ngÆ°á»i Thụy Äiển nhÆ°ng lại thÃch ăn mặc, tháºt lạ, giống
ngÆ°á»i Tây Nguyên ở ta, tháºm chà có khi còn đóng khố, rất đẹp.
Takjit
rất yêu các ná»n văn hóa dân tá»™c thiểu số ở quê anh. Anh có tặng tôi má»™t
cây sáo không phải thổi bằng mồm mà bằng mũi, âm thanh réo rắt xa xôi
và mÆ¡ hồ, rất lạ. Lần nà o sang anh cÅ©ng gá»i Ä‘iện cho tôi, chúng tôi
thÆ°á»ng tìm má»™t chá»— vắng và yên tÄ©nh ngồi vá»›i nhau có khi suốt ngà y, nói
vá»›i nhau vá» công việc của má»—i ngÆ°á»i, vá» những ao Æ°á»›c và cả những lo
nghĩ của chúng tôi.
Có hôm Takjit Ä‘á»™t ngá»™t há»i tôi: “Theo
anh, ở những đất nÆ°á»›c nhÆ° đất nÆ°á»›c chúng ta bây giá», văn hóa cần phải
là m gì, có thể là m gì, vai trò của văn hóa là gì, nhất là trong tình
hình sôi nổi mà cÅ©ng đầy thách thức hiện nay?â€. Tôi biết đấy lÃ
câu há»i vẫn khiến Takjit day dứt và quả không dá»… trả lá»i. Tôi nói:
“Takjit ạ, thì chÃnh anh phải trả lá»i cho tôi câu há»i ấy Ä‘i chứ, chÃnh
anh đã từng là tiến sĩ kinh tế ở một quốc gia già u có và hiện đại nhất
thế giới, từng sống và là m việc hà ng chục năm giữa một Paris hoa lệ đệ
nhất hà nh tinh… Thế mà đột nhiên anh vứt bỠtất cả để quay vỠquê hương
và chỉ chăm chăm là m văn hóa, lại là m theo cách rất riêng của anh… Váºy,
tức là anh đã suy nghÄ© nhiá»u lắm vá» văn hóa, vai trò của văn hóa, lâu
dà i và ngay hôm nay, chÃnh anh phải nói vá»›i tôi, cho tôi Ä‘i chứ...â€.
Takjit
ngồi trầm ngâm má»™t lúc, rồi há»i: “Anh có lái xe ô tô không? Anh biết
đấy, lái xe rất quan trá»ng là hai bà n chân đạp, má»™t chân ga và má»™t chân
phanh, cÅ©ng gá»i là chân thắng ấy mà . Và quan trá»ng nhất chÃnh là chân
thắng. Khi nà o thì ngÆ°á»i ta cần đến chân thắng, khi nà o thì phải giữ
rất chặt, rất chắc chân thắng? Không phải là khi dừng xe, hay khi chạy
cháºm, mà chÃnh là khi tăng tốc và lại qua cua nữa. Văn hóa, theo tôi,
chÃnh là cái chân thắng ấy đấy, của xã há»™i, của lịch sá», của con ngÆ°á»i,
của một đất nước, một dân tộc. Chứ không phải chân ga. Kinh tế là chân
ga. Kinh
tế lúc nà o cÅ©ng lao tá»›i phÃa trÆ°á»›c, nhanh hÆ¡n, nhanh hÆ¡n nữa, nhanh hÆ¡n
mãi, bao nhiêu cũng không vừa, nhất là đối với những đất nước như đất
nước chúng ta, đang phải cố đuổi kịp năm châu bốn biển cũng đang lao
tới rất dữ dội, phải cố tăng tốc tối đa có thể để đuổi cho kịp. Và lại
phải qua cua, liên tục qua cua. ChÃnh lúc nà y hÆ¡n bao giá» hết cần giữ
tháºt chắc chân thắng. ChÃnh lúc nà y hÆ¡n bao giá» hết cần văn hóa. Nếu
không thì cuá»™c xông tá»›i có rất nhiá»u nguy cÆ¡ lao luôn xuống vá»±c. Tôi
cho rằng ở những đất nÆ°á»›c nhÆ° đất nÆ°á»›c chúng ta hình nhÆ° ngÆ°á»i ta Ä‘ang
hiểu rất lầm vá» văn hóa, ngÆ°á»i ta cho rằng khi đất nÆ°á»›c Ä‘ang phải lao
tới trong cuộc đuổi bắt lớn nà y thì văn hóa cũng phải lao theo, văn hóa
phải ra sức cổ vũ, reo hò cho cuộc đuổi bắt say mê ấy.
Văn
hóa phải ra sức cổ vÅ© kinh tế và chÃnh trị, chÃnh các nhà chÃnh trị vÃ
kinh tế cÅ©ng thÆ°á»ng xuyên đòi há»i, thúc giục văn hóa nhÆ° váºy… Không
phải đâu, hoà n toà n ngược lại. ChÃnh khi kinh tế lao tá»›i thì văn hóa,
công việc của văn hóa là phải giữ thắng, chÃnh lúc nà y má»›i cà ng thấy vô
cùng cần văn hóa, cần phải có văn hóa để nắm chắc cái thắng của xã hội.
Khi
kinh tế và cả xã hội lao tới, thì văn hóa phải lùi lại một chút, bởi
văn hóa là gì, nếu không phải là sự bình tĩnh, bình tâm, sự vững chắc,
vững chãi của xã há»™i và con ngÆ°á»i. Kinh tế là cần thiết, là quyết định,
chÃnh trị cÅ©ng váºy, chÃnh trị rất quyết định, nhÆ°ng tôi cho là văn hóa
má»›i quyết định hÆ¡n, bởi nó là cái ná»n, nó lâu dà i hÆ¡n, kinh tế và cả
chÃnh trị nói cho cùng cÅ©ng chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện, văn hóa má»›i là mãi mãi,
trÆ°á»ng cá»u, nó ở vá»›i con ngÆ°á»i, Ä‘i cùng con ngÆ°á»i trên Ä‘Æ°á»ng dà i vô táºn
của con ngÆ°á»i; nó lo vá» cái vì đó mà con ngÆ°á»i sống, lẽ sống, lẽ hạnh
phúc của con ngÆ°á»i ở Ä‘á»i, cái lẽ vì đó mà con ngÆ°á»i là m kinh tế và là m
chÃnh trị cùng bao nhiêu việc khác.
Kinh
tế và chÃnh trị tất yếu lao tá»›i, mà văn hóa cÅ©ng hăng hái, bồng bá»™t lao
theo, thì là nguy cÆ¡, thì xe sẽ đổ xuống vá»±c, rồi tất cả có thể chỉ lÃ
vô nghÄ©a thôi, tháºm chà tan nát, hoặc Ãt ra cằn cá»—i cả thôi… Váºy đó,
anh thấy không, chÃnh vì váºy mà tôi đã bá» Boston, bá» New York, bá»
Paris… tôi trở vá» vá»›i quê hÆ°Æ¡ng tôi, tôi lo cho cái ná»n trong cuá»™c Ä‘uổi
bắt thiết yếu và cuộc qua cua, cũng là thiết yếu, cua rất ngặt, rất
hiểm của các đất nÆ°á»›c chúng ta bây giá».
Tôi
nguyện là m một ánh chớp im lặng, anh biết đấy, dấn ga thì rú lên ồn à o,
giữ ga thì âm thầm, im lặng, nhưng mà không có nó, không chắc chân chỗ
nà y thì có thể sẽ chẳng còn gì hết, sẽ là vô nghÄ©a hết, sẽ là điá»u
chúng ta không hỠmong muốn…
CÅ©ng
có thể nói thế nà y chăng; kinh tế, chÃnh trị thì kêu gà o, cổ vÅ©, Ä‘á»™ng
viên, gá»i ngÆ°á»i ta Ä‘ua chen, văn hóa thì bình tÄ©nh và can ngăn… Hình
nhÆ° ở nÆ°á»›c anh, cÅ©ng nhÆ° ở nÆ°á»›c tôi, có má»™t cái bá»™ gá»i là Bá»™ Văn hóa -
Thể thao - Du lịch. Du lịch là là m ra tiá»n, hút tháºt nhiá»u khách để có
tháºt nhiá»u tiá»n, thể thao thì là ganh Ä‘ua, cao nhất, xa nhất, nhanh
nhất, sao Văn hóa cũng đứng chung và o đó? Tôi thì tôi mong chỉ có một
cái bá»™ gá»i là Bá»™ Văn hóa, để lo việc cÆ¡ bản là giữ thắng thôi. CÅ©ng có
thể gá»i là Bá»™ của sá»± Bình TÄ©nh Xã há»™i… ChÆ°a có được má»™t bá»™ nhÆ° váºy. Nên
tôi xin vá» là m việc đó, mong là má»™t ánh chá»›p thầm lặng…â€.
Mấy
năm gần đây Ãt thấy Takjit sang, chỉ thỉnh thoảng được thÆ° hay nghe
Ä‘iện của anh. Tôi biết anh Ä‘ang vất vả lắm, nhÆ°ng anh không há» nản chÃ.
Vất vả cÅ©ng là đúng thôi. Bởi ý tưởng của anh vá» văn hóa là khá lạ - mÃ
những gì tháºt sá»± sâu xa, sâu sắc thì bao giá» lại chẳng lạ - tháºm chà có
gì nhÆ° là lạc lõng giữa cuá»™c Ä‘á»i Ä‘ua chen xô bồ bây giá».
Tôi
thÆ°á»ng suy nghÄ© vỠý tưởng của anh, công việc của anh. Tôi khâm phục sá»±
dấn thân lặng lẽ mà quyết liệt của anh. Nó khiến ta muốn nghÄ© lại vá»
những gì chúng ta Ä‘ang là m, có tháºt là văn hóa không những gì chúng ta
Ä‘ang là m? Hình nhÆ° chúng ta Ä‘ang là m rất nhiá»u, rất nhiá»u thứ được coi
là văn hóa, nhÆ°ng văn hóa tháºt, nhÆ° anh bạn kỳ lạ của tôi quan niệm vÃ
dấn thân, thì chúng ta chưa là m, không là m.
Những
gì gá»i là văn hóa chúng ta Ä‘ang là m thÆ°á»ng rất ồn à o, mà văn hóa tháºt
thì lại không ồn à o. Nó thâm trầm. Cái thắng có ồn à o bao giỠđâu, trừ
khi phải thắng khẩn cấp vì sắp chết đến nÆ¡i! Chúng ta chÆ°a tháºt sá»± là m
văn hóa. Có phải tháºt thế không? Tôi rất mong được thá» trao đổi, để
cùng suy nghĩ tiếp. Và để cho cuộc đi tới của chúng ta hôm nay, và cả
ngà y mai nữa, nhanh mà vững, mà bá»n, và nói cho cùng, để cho cuá»™c Ä‘i
tá»›i của chúng ta hôm nay tháºt sá»± Ä‘Æ°a đến sá»± trong là nh cho xã há»™i vÃ
hạnh phúc cho con ngÆ°á»i.
Nguyên Ngá»c
(Nguồn: VietNamNet) |