.

VÀ CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở VIỆT NAM

B. VÀI NÉT VỀ LỊCH SỬ TRUYỀN GIÁO CHO CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở VIỆT NAM

   Công cuá»™c Phúc Âm hoá nÆ¡i các dân tá»™c ít người chỉ diá»…n ra rất muá»™n, từ khoảng cuối ná»­a đầu thế ká»· XIX, vì từ trÆ°á»›c đó việc giao tiếp bình thường giữa người Kinh vá»›i các DTTS chÆ°a phải là chuyện dá»… dàng, nói chi đến việc các thừa sai truyền giáo cho người thuá»™c các anh chị em này.

   NhÆ°ng cùng vá»›i sá»± phát triển kinh tế, xã há»™i, khoa học kỹ thuật và đà gia tăng dân số cùng nhu cầu quản lý đất nÆ°á»›c, khai thác các tài nguyên tá»± nhiên trong các vùng rừng núi, những cuá»™c tiếp xúc vá»›i các DTTS là má»™t nhu cầu.

   Trong quan hệ vá»›i các dân tá»™c ít người, chế Ä‘á»™ phong kiến Việt Nam từ nhiều thế ká»· trÆ°á»›c đã duy trì má»™t chính sách kiềm chế, canh chừng có tính chất miệt thị. Đến khi người Pháp thống trị Việt Nam, họ đã thá»±c hiện những cuá»™c thám hiểm các vùng rừng núi nhắm vào các mục tiêu cụ thể, nhÆ° chính sách “chia để trị”, cô lập các vùng sÆ¡n cÆ°á»›c có dân tá»™c ít người vá»›i các vùng người Kinh cÆ° trú, khai thác các tài nguyên lâm khoáng sản, mở mang đồn Ä‘iền, kiểm soát các vùng lãnh thổ biên giá»›i và các vùng rừng núi.

   Ngay từ khi người Pháp xâm nhập Tây Nguyên ở khoảng giữa thế ká»· XIX, các dân tá»™c ít người đã chống đối lại việc định cÆ° của người ngoài dù là Việt hay Pháp. Người Pháp dần dần đã biến vùng này thành Hoàng Triều CÆ°Æ¡ng Thổ, làm bình phong ngăn ngừa không cho người Việt lên, để giành quyền cho người Pháp vào khai thác.

   Vào cuối thế ká»· XIX, người Pháp thiết lập hệ thống hành chính, chia Tây Nguyên làm ba tỉnh Kontum, Pleiku và Đăklăk. Việc bình định Tây Nguyên là má»™t quá trình khó khăn và chậm chạp. Các thừa sai Công giáo cÅ©ng nhÆ° các viên chức và quân sÄ© Pháp đều bị tấn công. Cuá»™c nổi dậy của Me Sao năm 1905 đã đánh phá vùng đất giữa M’drac và Buôn Ma Thuá»™t.

   Sau khi đánh tan cuá»™c nổi dậy của Me Sao, dÆ°á»›i quyền của Công sứ Léopold Sabastier, người Pháp đã xây dá»±ng má»™t hệ thống quản trị má»›i dá»±a trên nghiên cứu và tôn trọng các luật lệ, tập tục của người DTTS, lập bệnh viện, trường học, làm đường xá. Từ năm 1925, nhiều nhà khai thác người Pháp đã vào Tây Nguyên và trên các khu đất đỏ phì nhiêu ở Tây Nguyên, 92.000 hecta đã sá»›m biến thành các đồn Ä‘iền do các chủ nhân Pháp chiếm hữu và quản lý.

   Chính trong bối cảnh này, hoạt Ä‘á»™ng truyền giáo được tiến hành tại vùng Kontum, Pleiku cÅ©ng nhÆ° Buôn Ma Thuá»™t.

   Việc truyền bá Tin Mừng cho các dân tá»™c ít người có thể chia thành nhiều giai Ä‘oạn nhÆ° sau:

   Vùng Kontum, Pleiku, Buôn Ma Thuá»™t

   Giai Ä‘oạn 1838-1932

1. Khi các nhà truyền giáo mở đầu công việc ở Tây Nguyên, sau giai đoạn tạm yên ổn với Nguyễn Ánh, từ năm 1825 dưới triều Minh Mạng, đạo Chúa đã bị ngăn cấm. Trong thời gian l838-1840, hầu như toàn bộ cơ sở thờ tự của Giáo hội Đàng Ngoài bị tàn phá, giáo dân bị bức bách phải bỏ đạo. Có thể cuộc bách hại là nguyên nhân trực tiếp khiến cho những người Công giáo ở miền đồng bằng muốn tìm một nơi an toàn để giữ đạo và đồng thời cũng ý thức hơn về nhu cầu truyền đạo cho các anh chị em DTTS.

   Từ năm 1838, hai ná»— lá»±c truyền giáo đầu tiên do Ä‘oàn của Cả Ninh từ Cam Lá»™ và Cả Quá»›i từ Phú Yên lên Tây Nguyên đều bị bỏ dở. Có thể má»™t số vị thừa sai tiên phong này đã tiếp xúc vá»›i người Bru cÆ° trú ở phía Tây Quảng Trị, Thừa Thiên.

   Vá»›i sá»± Ä‘iều Ä‘á»™ng của Đức cha E. T. Cuénot Thể, Cả Ân xây dá»±ng má»™t địa Ä‘iểm liên lạc gọi là Trạm Gò giữa miền Cao và miền Xuôi. Đến năm 1842, thừa sai J. C. Miche và Duclos cùng vá»›i 11 thầy giảng và 3 giáo dân từ Phú Yên lên Tây Nguyên, nhÆ°ng họ bị bắt ngay.

   Năm 1846, má»™t trung tâm truyền giáo má»›i được thiết lập ở Buôn Đôn, Buôn Ma Thuá»™t do hai cha Vận và Hoà phụ trách.

2. Năm 1848, sau khi du học từ Penang (1839) trở về, thầy Phanxicô Nguyễn Do được Đức cha Cuénot tin cậy giao phó cho việc mở đường truyền giáo cho Tây Nguyên qua ngả An Sơn (An Khê) dưới danh nghĩa đi buôn. “Đoàn buôn Sáu Do” cùng với thừa sai Jean Pierre Combes Bê, một số thầy giảng và chủng sinh đã từ Gò Thị lên đến Plei Bong Mor, lại phải về. Họ bắt đầu lần nữa, từ Gò Thị lên Bến, Trạm Gò, rồi bị voi rượt phải chạy về Bình Định.

   Trong những chuyến Ä‘i rừng các thừa sai tiên phong đã tiếp xúc cả vá»›i má»™t số người Hrê và Hroi Ä‘i lại sinh hoạt ở vùng rừng núi phía Đông Kontum giáp ranh vá»›i Phú Yên, Bình Định. Má»™t số người tin đạo, nhÆ°ng lòng tin của họ chÆ°a bén rá»… sâu, vì họ chÆ°a sẵn sàng từ bỏ nhiều tập quán, nghi thức bá»™ lạc trÆ°á»›c kia của họ.

   Năm 1850, cuá»™c kết nghÄ©a của những nhà truyền giáo tiên khởi vá»›i lãnh tụ Ba Na (Bahnar) Bok KiÆ¡m má»›i khai thông bÆ°á»›c đầu hoạt Ä‘á»™ng. Má»™t nhà nguyện chòi lá đầu tiên được dá»±ng lên tại Kon KÆ¡lang.

   Năm 1851, bốn trung tâm truyền giáo hình thành tại Kon KÆ¡xâm (do cha Combes phụ trách cho người Bahnar Re Ngao), Plei RÆ¡hai cha B. Desgouts Đề và thầy Do cho người Bahnar JÆ¡long), Kon Trang MÆ¡nei (cha P. Dourisboures cho người XÆ¡ Đăng) và Plei ChÆ° (cha Fontaine Phẩm cho người Gia Rai). Thừa sai Combes Bê làm Bề trên tiên khởi miền truyền giáo Tây Nguyên. Các cÆ¡ sở truyền giáo dần dần được xây cất. CÅ©ng trong năm này, thầy Do chịu chức linh mục.

   Ngày 28-12-1853, tín đồ DTTS đầu tiên được rá»­a tá»™i là má»™t người Ba Na, mang tên Giuse Hmur.

   Khi cha Combes mất năm 1857, thừa sai P. Dourisboures Ân,  nối tiếp chức vụ Bề trên miền truyền giáo Kontum cho đến năm 1881. Cha Ân viết nhật ký truyền giáo Les Sauvages Bahnars, 1865-1870, và xuất bản Tá»± Ä‘iển Ba Na. Có thêm nhiều người DTTS tin đạo và thêm nhiều họ đạo má»›i được mở. Cha Vialleton làm bề trên thứ 3 miền Kontum.

   Cha Guerlach, trong những năm 1880, đã cố gắng tiếp xúc vá»›i các người XÆ¡ Đăng và Re Ngao trong khu vá»±c Kontum qua việc mang thuốc đến chữa bệnh đậu mùa cho họ. NhÆ°ng trong nhiều năm, họ vẫn tỏ ra nghi ngờ giá trị của thuốc Tây và các thừa sai Công giáo rất khó thuyết phục họ. NhÆ°ng năm 1883, đã có khoảng 1.500 người Ba Na và Re Ngao tin đạo. CÅ©ng nhờ có thuốc chích ngừa bệnh do các thừa sai mang đến, bệnh dịch đậu mùa trong nhiều làng đã bị chặn đứng năm 1893.

   Từ năm 1885, má»™t số giáo dân người Việt chạy nạn Văn Thân từ miền xuôi lên tá túc tại các họ đạo ở Kontum nhÆ° Kon JÆ¡dreh, Kon Trang và Plei TÆ¡jai.

3. Trong các năm 1886 đến 1908, có cả một phong trào các làng theo đạo lập nên nhiều họ đạo mới, vào chính lúc một sĩ quan phiêu lưu người Pháp xưng danh là Marie I, vua người Xơ Đăng, muốn lập một quốc gia liên kết ba bộ tộc Ba Na - Re Ngao - Xơ Đăng ở Tây Nguyên. Đến cuối năm 1901, có 8.000 tín đồ Ba Na, trung tâm Yao Phu Cuénot được khởi công xây dựng.

   Trong giai Ä‘oạn 1908-1932, dÆ°á»›i quyền Bề trên Miền Guerlach Cảnh (1908-1912), Émile Kemlin Văn (1912-1924), Martial Jannin PhÆ°á»›c (1924-1932), trường Cuénot khánh thành năm 1908, bắt đầu nhiệm vụ đào tạo các nhà truyền giáo người DTTS, cung ứng cho 94 làng theo đạo và trở thành các họ đạo.

   Trong suốt giai Ä‘oạn mở mang miền truyền giáo Tây Nguyên, 1848-1932, có sáu giám mục quản nhiệm giáo phận Tông toà Đông Đàng Trong chịu trách nhiệm coi sóc miền truyền giáo Tây Nguyên. Đó là các Đức cha Cuénot Thể (1840-1861), E. Charbonnier Trí (1864-1878), Louis Galibert Lợi (1879-1883), F.X. Camelbecke Hân (1884-1901), D. Grangeon Mẫn (1902-1930), Augustin Tardieu Phú (1930-1942).

   Giai Ä‘oạn 1932-1967

   Ngày 18-1-1932, giáo phận Kontum được thành lập, vá»›i 3 linh mục Ba Na đầu tiên: Cha Đen, Hiau và Châu. Ngày 23-6-1933, cha Jannin được bổ nhiệm làm giám mục tiên khởi Kontum.

   Khi đó, giáo phận Kontum có diện tích 40.000km2, bao gồm các vùng Kontum, Pleiku, Buôn Ma Thuá»™t và AttâpÆ° (bên Lào), vá»›i dân số chung là 750.000 người, trong đó 18.119 tín đồ DTTS, 5.533 tín đồ Kinh, 27 linh mục gồm 3 Ba Na, 11 Việt và 14 Pháp, hai dòng tu nữ gồm 3 chị Bác Ái, 32 chị Mến Thánh Giá, 19 thầy giảng, 225 Yao Phu và 160 giáo lý viên. Các tu sÄ© dòng Thánh Giuse lên dạy học.

   Riêng Kontum có 18.061 tín đồ DTTS và 3.247 tín đồ Kinh phân bố trên 3 xứ và 14 họ lẻ. Pleiku có 863 tín đồ DTTS, 2.168 tín đồ Kinh phân bố trên 4 họ đạo. Có tất cả 17 làng Công giáo Kinh được thành lập từ năm 1872 đến 1932.

   Năm 1933, miền Buôn Ma Thuá»™t được tách thành má»™t khu vá»±c riêng; nguyệt san “Chức Dịch ThÆ¡ Tín” ra đời. Chủng viện Kontum được xây dá»±ng (1934), mở rá»™ng hoạt Ä‘á»™ng truyền giáo cho các bá»™ tá»™c Gia Rai, XÆ¡ Đăng. Dòng Bác Ái đến Kontum lo cho người phong (1938).

   Nhật chiếm Kontum (13 đến 14-3-1945), tập trung các thừa sai tại Nha Trang.

   Cha Jacques Dournes chuyển đến truyền đạo cho người Hrê (1946).

   Năm 1947, tình hình giáo phận nhÆ° sau: 1 giám mục, 28 linh mục (3 Ba Na, 14 Việt, 11 thừa sai nÆ°á»›c ngoài), 33 nữ tu, 215 Yao Phu, 10 chức việc, 23 đại chủng sinh, 2.923 dá»± tòng, 23 hạt Công giáo gồm 151 cÆ¡ sở Ba Na, 27 cÆ¡ sở người Kinh, 23 nhà thờ và 133 nhà nguyện.

   Năm 1950, ká»· niệm 100 năm truyền giáo Tây Nguyên.

   Năm 1955, lập Trung tâm Dá»± tòng Gia Rai Cheo Reo-TÆ¡lui. Năm sau, hình thành 2 giáo Ä‘iểm Cheo Reo và ChÆ° Mô, rồi lập Ban Giáo dục Người Dân tá»™c trong giáo phận. Các tu sÄ© dòng La San lên dạy học, các tu sÄ© dòng Phaolô đến Cheo Reo.

  Giai Ä‘oạn 1967-1999

   Năm 1969, lập giáo Ä‘iểm Ia Rbol gồm 11 làng Gia Rai. Các tu sÄ© dòng Con Đức Mẹ VN, dòng Chúa Quan Phòng (1970), anh em dòng Tiểu Đệ (1974) lên Pleiku, và dòng Chúa Cứu Thế vá»›i Trung tâm Truyền giáo Gia Rai Pleikly. Chủng viện Kontum bị pháo kích phải chuyển Ä‘i Tùng Lâm (1972).

   Năm 1975, xảy ra cuá»™c di tản ở Tây Nguyên ngày 17-3.

[Xem Bảng tổng kết phong trào tin đạo nơi người Gia Rai (1988-1997) ở trang bên]

  Vùng Buôn Ma Thuá»™t

   Ngày 22-6-1967, thành lập giáo phận má»›i Ban Mê Thuá»™t, gồm tỉnh Buôn Ma Thuá»™t, Quảng Đức, PhÆ°á»›c Long (2 tỉnh sau tách từ gp. Đà Lạt). Đức cha Nguyá»…n Huy Mai được bổ nhiệm làm giám mục chính toà tiên khởi, ngày 15-8.

  Ngay từ năm 1846, hai thừa sai người Việt đã đến Buôn Đôn, vùng Buôn Ma Thuá»™t để mở mang việc truyền giáo nÆ¡i người Êđê và M’nông. NhÆ°ng các hoạt Ä‘á»™ng ở khu vá»±c này bị hạn chế do nhiều nguyên nhân: hệ thống giao thông từ Buôn Ma Thuá»™t Ä‘i đến các buôn làng Thượng chÆ°a được phát triển, phản ứng của các DTTS ở Tây Nguyên chÆ°a thuận lợi, chÆ°a đủ các nhà truyền giáo để đảm nhiệm các công việc, viên chức Pháp ở vùng Buôn Ma Thuá»™t cÅ©ng gây khó khăn cho các thừa sai Pháp ở Tây Nguyên.

   Năm 1934, bắt đầu có gia đình truyền giáo Tin Lành, ông bà G.H. Smith, đến Buôn Ma Thuá»™t lo cho cả miền Tây Nguyên, mọi ná»— lá»±c truyền bá đạo Công giáo ở khu vá»±c này vẫn bị các viên chức người Pháp giá»›i hạn.

   Năm 1938, chỉ có má»™t nhà thờ duy nhất ở thị xã Buôn Ma Thuá»™t, gắn liền vá»›i giáo xứ PÆ¡lei Po (La SÆ¡n) ở địa giá»›i Pleiku, vá»›i khoảng 50 tín hữu.

   Chỉ sau năm 1954, trong Ä‘iều kiện có sá»± phân bố di dân từ miền Bắc vào các tỉnh vùng Tây Nguyên, phần lãnh thổ nay thuá»™c giáo phận Ban Mê Thuá»™t má»›i chứng kiến việc tiếp xúc mở rá»™ng của các nhà truyền giáo Công giáo vá»›i các anh chị em DTTS.

   Khoảng năm 1963, có 51.105 tín hữu do 49 linh mục di cÆ° từ miền Bắc vào chăm sóc ở khắp 41 giáo xứ. Năm 1975, có 61.289 tín hữu, 69 linh mục ở 42 xứ. Số tín hữu DTTS không đáng kể.

   Sau ngày 11-3-1975, cả giáo phận Ban Mê Thuá»™t rÆ¡i vào những năm khó khăn chung.

   Từ năm 1987 đến nay, giống nhÆ° tại giáo phận Kontum, có phong trào anh chị em DTTS ở Buôn Ma Thuá»™t tìm đến các họ đạo Công giáo để xin chuẩn bị tòng giáo, bất chấp mọi khó khăn, gian khổ. Họ nhận ra Giáo há»™i Công giáo biết tôn trọng có chừng má»±c các tập quán văn hoá và truyền thống tốt đẹp của dân tá»™c họ. Khi tòng giáo, họ được thêm đức tin vào Chúa, vẫn tìm thấy Chúa trong chính các giá trị văn hoá tích cá»±c của họ. Khi gia nhập vào má»™t cá»™ng Ä‘oàn Giáo Há»™i, họ được đối xá»­ nhÆ° những thành viên bình đẳng, được mến yêu, được tạo Ä‘iều kiện để hiểu đạo và sống đạo nhÆ° các anh chị em đồng đạo khác.

   Năm 1995, giáo phận có 56 linh mục coi 48 họ đạo vá»›i số giáo dân lên đến 185.000, kể cả các anh chị em dân tá»™c. Năm 2000, giáo phận có 49 họ đạo vá»›i 253.158 giáo dân.

   Chẳng hạn tại giáo xứ Vinh Hoà, hiện có khoảng 700 tín hữu DTTS chính thức, và 1.200 tín hữu dá»± tòng. Các nữ tu dòng Nữ VÆ°Æ¡ng Hoà Bình hiện Ä‘ang góp phần tích cá»±c trong việc giảng dạy giáo lý và giúp đỡ họ về các mặt xã há»™i, thể hiện tinh thần bác ái, để củng cố đức tin còn non ná»›t của họ.

Tại giáo xứ Bù Đăng, hạt Phước Long, có hơn 8.000 giáo dân, trong đó đã có trên 6.000 tín hữu DTTS người M’nông, Xtiêng, Tày, Nùng (di chuyển từ miền Bắc vào)… chung quanh vùng thị trấn Bù Đăng, tỉnh Bình Phước.

  Vùng Bình PhÆ°á»›c

   Từ năm 1846, thừa sai người Pháp là cha Pierre Arnoux đã đến vá»›i người Xtiêng, sau má»™t thời gian nghiên cứu về địa thế và tìm hiểu con người, cha đã lập nên má»™t giáo Ä‘iểm tại BrÆ¡lâm. BrÆ¡lâm là địa danh chỉ má»™t vùng rá»™ng lá»›n từ Lái Thiêu qua Thủ Dầu Má»™t đến phía Bắc tỉnh Bình DÆ°Æ¡ng. Đây chính là địa bàn sinh sống lâu đời của người Xtiêng. Công việc ban đầu của cha thật gian khổ vì rừng sâu nÆ°á»›c Ä‘á»™c, lại có nhiều muá»—i gây bệnh sốt rét. Cha vẫn chịu Ä‘á»±ng, học tiếng Xtiêng để có thể giao tiếp và cảm thông vá»›i cuá»™c sống hằng ngày của họ. Ròng rã 15 năm vất vả, cha vẫn không thu lượm được kết quả bao nhiêu.

   Năm 1861, dÆ°á»›i thời Đức cha D. Lefèbvre, hai thừa sai Henri Azémar và Jean Éveillard được bổ nhiệm tăng cường việc truyền giáo. NhÆ°ng môi sinh tá»± nhiên thật khắc nghiệt: cha Arnoux bị sốt rét nặng phải về Hong Kong Ä‘iều trị và mất tại đó, cha Éveillard chuyển về chủng viện, chỉ còn má»™t mình cha Azémar.

   Năm 1866, trong cuá»™c nổi dậy Poucom-bo chống Pháp xảy ra ở vùng biên giá»›i Việt-Miên, giáo Ä‘iểm BrÆ¡lâm bị tàn phá và nhiều tín đồ Xtiêng bị giết chết. Cha Azémar chạy thoát về Thủ Dầu Má»™t và được giao trông coi họ Lái Thiêu.

   NhÆ°ng, cha không quên anh chị em dân tá»™c Xtiêng. Cha tìm kiếm những anh chị em sống sót, quy tụ được tất cả được 6 cháu cô nhi do biến cố Poucom-bo, và Ä‘Æ°a về dưỡng nuôi tại Lái Thiêu, xây dá»±ng gia đình cho họ, giúp họ thành những giáo lý viên cho chính đồng bào của họ. Cha Azémar đã để lại 1 tá»± Ä‘iển, 1 sách giáo lý và 1 sách kinh tiếng Xtiêng, nhÆ°ng chỉ có tá»± Ä‘iển được xuất bản. Trong thập niên 1860-1870, có nhiều người Xtiêng tin đạo, nhÆ°ng sau đó không má»™t tài liệu nào nói đến cá»™ng Ä‘oàn Công giáo Xtiêng ở BrÆ¡lâm nữa.

   Trong suốt nhiều đợt cấm đạo, thời kỳ 1825-1882, người Công giáo không thể cÆ° trú cố định má»™t nÆ¡i. Nhiều người tìm đến những nÆ¡i xa chốn thị tứ, có người tìm đến Đá Trắng hay Bố Mua ở sâu trong vùng Bình PhÆ°á»›c, kết thành má»™t họ đạo. Năm 1867, ngôi nhà thờ được dá»±ng lên quy tụ 264 người, cả Việt lẫn Xtiêng, dÆ°á»›i sá»± chăm sóc của cha Azémar. Cha Arnoux cÅ©ng có lúc tá»›i đây để giúp về mục vụ. Dần dần chỉ còn các tín hữu người Việt, vì anh chị em Xtiêng chuyển lên các vùng cao hÆ¡n. Việc truyền giáo cho người Xtiêng bị gián Ä‘oạn.

   Năm 1994, tại má»™t làng Xtiêng ở sâu trong rừng giáp vá»›i má»™t khu đồn Ä‘iền ở Bình Long, còn có những gia đình Công giáo Xtiêng tiếp tục giữ đạo và tôn kính ảnh đạo trong nhà của họ.